موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی
أمر به معروف و نهى از منكر از بزرگترين واجبات دينى است ، و خداوند متعال در قرآن كريم مىفرمايد : «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُون إِلى الْخَيْرِ وَيَأَمُرونَ بْالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ المُنْكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمْ الْمُفلِحُونَ»
بايد از شما «اُمّت اسلامى» گروهى باشند كه بسوى نيكى دعوت كنند ، و امر به معروف و نهى از منكر نمايند . و آنان هستند كه رستگارند .
از رسول اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم روايت شده كه فرمود : «لا تَزال أمّتي بخير ما أمروا بالمعروف ونهُوا عَن المنكر وتَعاوَنوا على البرّ ، فَإذا لمْ يفعلوا ذلك نُزعت عنهم البركات ، وسلّط بعضهم على بَعْضٍ ، ولم يَكُنْ لَهُمْ ناصر في الأرض ولا في السماء» .
«اُمّت من ماداميكه أمر به المعروف و نهى از منكر نمايند ، و يكديگر را به احسان و نيكى كمك كنند ، در خير و خوبى خواهند بود ، و اگر چنين نباشند بركت از آنان برداشته خواهد شد ، و بعض از آنها بر بعض ديگر ـ به ظلم ـ مسلّط خواهد گرديد ، و در زمين و آسمان يار و ياورى نخواهند داشت» .
از حضرت أمير المؤمنين عليهالسلام هم چنين روايت شده است : «لا تتركوا الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر فيولّى عليكم شراركم ، ثمّ تدعون فلا ، يستجاب لكم» .
«أمر به معروف و نهى از منكر را ترك ننمائيد ، و گرنه بدترين افراد بر شما حكومت خواهند كرد ، و دعاهاى شما هم مستجاب نخواهد شد» .
مسأله 1 ـ أمر به معروف و نهى از منكر ، در صورتى واجب مىشود كه انجام دادن معروف و انجام دادن منكر حرام باشد ، و در اين صورت امر به معروف و نهى از منكر واجب كفائى است ، و اگر بعضى از افراد به اين وظيفه عمل كند ، از ديگران ساقط مىشود ، ولى بر همه لازم است كه اگر با فعل حرام و ترك واجبى مواجه شدند بى تفاوت نباشند ، و انزجار خود را با گفتار و كردار ابراز نمايند و اين مقدار واجب عينى است .
و از حضرت امير المؤمنين عليهالسلام چنين آمده است كه : «أمرنا رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم أن نلقي أهل المعاصي بوجوه مكفهرّة» .
«رسول أكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم به ما دستور داد كه با گنهكاران با صورتى درهم كشيده مواجه شويم» .
در صورتى كه انجام دادن معروف مستحب است ـ نه واجب ـ و انجام دادن منكر مكروه است ـ نه حرام ـ امر به معروف و نهى از منكر ، نيز مستحب است .
و در أمر به معروف و نهى از منكر بايد حيثيّت و شخصيّت خلافكار در نظر گرفته شود ، كه به او اذيّت و اهانت نگردد ، همچنين نبايد خيلى سخت و دشوار گرفت كه سبب انزجار او از دين و برنامههاى دينى شود .
مسأله 2 ـ در وجوب أمر به معروف و نهى از منكر بايد شرائط زير وجود داشته باشد :
1 ـ شناخت معروف و منكر ولو به طور اجمال . بنابراين كسى كه معروف و منكر را نمىشناسد ، و آنها را از همديگر تشخيص نمىدهد ، امر به معروف و نهى از منكر واجب نيست ، بلى گاهى براى امر به معروف و نهى از منكر كردن ياد گرفتن و شناختن معروف و منكر ، واجب مىشود .
2 ـ احتمال تأثير در شخص خلافكار . بنابراين اگر كسى مىداند كه سخن و گفته او أثر ندارد ، مشهور بين فقهاء آن است كه در اين صورت وظيفه ندارد ، و امر به معروف و نهى از منكر بر او واجب نيست ، ولى احتياط واجب آن است كه كراهت و ناراحتى خود را از كارهاى ناشايسته خلافكار بهر طورى كه ممكن است اظهار نمايد ، هر چند بداند كه در او اثر نخواهد داشت .
3 ـ قصد ادامه كارهاى ناشايسته و خلاف از شخص خلافكار . بنابراين شخص خلافكار چنانچه نخواهد كارهاى خلاف خود را تكرار كند و دوباره مرتكب شود ، امر به معروف و نهى از منكر واجب نيست .
4 ـ معذور نبودن شخص خلافكار در كارهاى زشت و خلاف خود ، با اعتقاد اينكه كار زشتى كه انجام داده حرام نبوده ، بلكه مباح بوده ، و يا كار خوبى كه ترك كرده واجب نبوده است .
بلى اگر منكر از كارهائى باشد كه شارع مقدّس هرگز بوقوع آن راضى نيست ـ مثل قتل نفس محرّم ـ جلوگيرى از آن واجب است ، هر چند انجام دهنده معذور باشد ، و حتّى مكلّف هم نباشد .
5 ـ ضرر جانى يا آبروئى و يا مالى ـ بمقدار قابل توجّه ـ شخص امر كننده به معروف و نهى كننده از منكر را تحديد نكند ، و مشقّت و دشوارى غير قابل تحمل وجود نداشته باشد ، مگر اينكه كار معروف ـ خوب ـ و منكر ـ بد ـ بقدرى نزد شارع مقدّس مهم باشد كه بايد در راه آن ضررها و دشواريها را تحمّل نمود .
اگر بخود امر به معروف و نهى از منكر كننده ضرر متوجّه نشود ، ولى بر كسان ديگر از مسلمين ضرر جانى ، يا آبروئى ، و يا مالى معتنا به متوجّه گردد ، امر به معروف و نهى از منكر واجب نمىشود ، كه در اينصورت أهمّيّت ضرر و آن كار مقايسه ميگردد كه گاهى در صورت ضرر هم امر به معروف ، و نهى از منكر ساقط نمىشود .
مسأله 3 ـ أمر به معروف و نهى از منكر داراى مراتبى است :
1 ـ اظهار انزجار درونى و قلبى ، مانند روگرداندن ، و سخن نگفتن با شخص گنهكار .
2 ـ با زبان ، و بصورت وعظ و ارشاد .
3 ـ إجراءات عملى ، از قبيل كتك زدن و حبس نمودن .
و لازم است ابتداءً از مرتبه اوّل يا دوم شروع نمايد ، و أوّل آنرا انتخاب بكند كه اذيّت آن كمتر و تأثير آن بيشتر است ، و اگر نتيجه نگرفت به مراتب بعدى و سخت و دشوار دست بزند ، و درجههاى بعدى را انتخاب كند .
و اگر اظهار انزجار قلبى و زبان ـ مرتبه اوّل و دوم ـ مؤثر واقع نشد نوبت مىرسد به مرتبه عملى ، و احتياط واجب آن است كه در انتخاب مرتبه سوم ـ اجراءات عملى ـ از حاكم شرع اجازه بگيرد . و لازم است عمل را از آنجا شروع بكند كه ناراحتى و اذيّت آن كمتر است ، و اگر نتيجه نگرفت با اعمال سختتر و شديد اقدام نمايد ، ولى نبايد بحدّى برسد كه سبب شكستن عضوى و يا مجروح شدن بدن باشد .
مسأله 4 ـ وجوب أمر به معروف و نهى از منكر ، بر هر مكلّف نسبت به خانواده و نزديكان شديدتر است ، بنابراين اگر كسى در خانواده و نزديكان خود نسبت به واجبات دينى ، از قبيل نماز ، و روزه و خمس و . . . بى توجّهى و سبك شمردن احساس نمايد ، و نسبت به ارتكاب محرّمات ـ از قبيل غيبت ، و دروغ و . . . بى مبالاتى و بى باكى ببيند ، بايد اهمّيّت بيشترى ، با مراعات مراتب سه گانه أمر به معروف و نهى از منكر جلو كارهاى زشت آنها را بگيرد ، و آنها را با انجام كارهاى خوب دعوت نمايد .
ولى نسبت به پدر و مادر احتياط واجب است كه با ملايمت و نرمى آنها را راهنمائى بكند و هيچوقت با خشونت با آنها روبرو نشود .
