موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی
شكّيات
شكّيات نماز بيست و پنج قسم است: ده قسم آن شكهايى است كه نماز را باطل مى‌كند، به شش قسم آن نبايد اعتنا كرد و نه قسم ديگر آن صحيح است.
شكهاى باطل‌كنندۀ نماز
مسأله 1174- شكهايى كه نماز را باطل مى‌كند از اين قرار است:
اول: شك در شمارۀ ركعتهاى نماز دو ركعتى واجب؛ مثل نماز صبح و نماز مسافر و نيز بنابر احتياط واجب شك در نماز احتياط، چنانچه در مسألۀ 1238 خواهد آمد. ولى شك در شمارۀ ركعتهاى نماز مستحب نماز را باطل نمى‌كند.
دوم: شك در شمارۀ ركعتهاى نماز سه ركعتى.
سوم: آن كه در نماز چهار ركعتى شك كند كه يك ركعت خوانده يا بيشتر.
چهارم: آن كه در نماز چهار ركعتى پيش از تمام شدن سجده دوم، شك كند كه دو ركعت خوانده يا بيشتر. (تفصيل اين امر در ذيل صورت چهارم از مسأله 1208 خواهد آمد).
پنجم: شك بين دو و پنج، يا دو و بيشتر از پنج.
ششم: شك بين سه و پنج پس از ركوع.
هفتم: شك بين سه و شش، يا سه و بيشتر از شش.
هشتم: شك بين چهار و پنج پس از ركوع و قبل از تمام شدن دو سجده (با تفصيلى كه در ذيل صورت چهارم از مسأله 1208 خواهد آمد).
نهم: شك بين چهار و شش، يا چهار و بيشتر از شش.
دهم: شكى كه سه طرف يا بيشتر داشته باشد، مگر شك بين دو و سه و چهار پس از تمام شدن دو سجده (البته در شك بين سه و چهار و پنج قبل از ركوع بايد بنشيند و در نتيجه به شك بين دو و سه و چهار پس از تمام شدن دو سجده باز مى‌گردد).
مسأله 1175- اگر يكى از شكهاى باطل‌كننده نماز براى انسان پيش آيد، نمى‌تواند نماز را بهم بزند، بلكه بايد قدرى فكر كند كه شكش پابرجا شود، بلكه بنابر احتياط واجب بايد به قدرى فكر كند كه صورت نماز بهم بخورد، يا از پيدا شدن يقين يا گمان نااميد شود.
شكهايى كه مى‌توان به آنها اعتنا نكرد
مسأله 1176- شكهايى كه لازم نيست به آنها اعتنا كرد، از اين قرار است:
اول: شك در چيزى كه محل بجا آوردن آن گذشته است؛ مثل آن كه در حال تشهد شك كند كه سجده بجا آورده يا نه.
دوم: شك بعد از سلام نماز.
سوم: شك بعد از گذشتن وقت نماز.
چهارم: شك كثير الشك؛ يعنى كسى كه در هر سه نماز پى در پى لااقل يك بار شك مى‌كند.
پنجم: شك امام در شماره‌هاى ركعتهاى نماز در صورتى كه مأموم شماره آنها را بداند يا گمان داشته باشد، و همچنين شك مأموم در صورتى كه امام شماره ركعتهاى نماز را بداند يا گمان داشته باشد.
ششم: شك در نمازهاى مستحبى.
1- شك در چيزى كه محل آن گذشته است.
مسأله 1177- اگر در بين نماز شك كند كه يكى از كارهاى آن را انجام داده يا نه؛ مثلًا شك كند كه سجده كرده يا نه، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن انجام مى‌گيرد
نشده، بايد آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورد و اگر مشغول كارى كه بعد از آن انجام مى‌گيرد شده، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1178- اگر در بين خواندن آيه‌اى شك كند كه آيه پيش را خوانده يا نه، يا وقتى كه آخر آيه را مى‌خواند شك كند كه اول آن را خوانده يا نه، به شك خود اعتنا نمى‌كند.
مسأله 1179- اگر بعد از ركوع يا سجود شك كند كه كارهاى واجب آن (مانند ذكر و آرام بودن بدن) را انجام داده يا نه، به شك خود اعتنا نمى‌كند.
مسأله 1180- اگر در حالى كه به سجده مى‌رود شك كند كه ركوع كرده يا نه، لازم است برگردد و بايستد و ركوع را بجا آورد، و اگر شك كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1181- اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را بجا آورده يا نه، بايد برگردد و بجا آورد. همچنين است اگر در حال برخاستن از ركعت اول و سوم شك كند كه سجده را بجا آورده يا نه؛ ولى اگر بعد از ايستادن شك كند كه سجده يا تشهّد را بجا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1182- كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مى‌خواند، اگر هنگامى كه حمد يا تسبيحات مى‌خواند شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند، و اگر پيش از آن كه مشغول عملى شود كه جاى آن بعد از سجده يا تشهد است، شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه، بايد آن عمل را بجا آورد.
مسأله 1183- اگر قبل از سجده شك كند كه ركوع نماز را بجا آورده يا نه و آن را بجا آورد و بعد يادش بيايد كه ركوع كرده بود؛ چون ركوع زياد شده، نمازش باطل است، و اگر پيش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه، و آنها را بجا آورد و بعد يادش بيايد كه دو سجده انجام داده بوده، دو سجده زياد كرده كه بنابر احتياط واجب بايد نماز را تمام كند و آن رادوباره بخواند.
مسأله 1184- اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه، و از آنجا كه مشغول كار بعد از آن نشده آن را بجا بياورد؛ مثلًا پيش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده يا نه، و حمد را بخواند، اگر چه بعد از انجام آن يادش بيايد كه آن را بجا آورده بوده، نمازش صحيح است.
مسأله 1185- اگر بعد از گذشتن محل ركوع و سجده شك كند كه آن را بجا آورده يا نه، و به شك خود اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده، بايد به دستورى كه براى فراموشى ركوع و سجده در مسأله 1118 و 1119 گفته شد عمل كند.
مسأله 1186- اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه، و از آنجا كه مشغول كار بعد از آن شده به شك خود اعتنا نكند؛ مثلًا هنگامى كه مشغول خواندن سوره است، شك كند كه حمد را خوانده يا نه، و به شك خود اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده، در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحيح است، بنابراين اگر مثلًا در قنوت يادش بيايد كه حمد را نخوانده، بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد نمازش صحيح است، ولى اگر در تشهد آخر نماز متوجه شود كه سجدۀ آخر نماز را فراموش كرده، به احتياط واجب نماز را تمام كند و پس از سلام سجده را قضا نمايد و نماز را نيز دوباره بخواند.
مسأله 1187- اگر شك كند كه سلام نماز را گفته يا نه، چنانچه مشغول كارى كه محل آن پس از نماز است، شده باشد؛ مثلًا مشغول تعقيبات يا نماز ديگر شده باشد، يا به جهت انجام كارى كه نماز را بهم مى‌زند از حالت نمازگزار بيرون رفته، بايد به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر بداند سلام نماز را گفته و شك كند صحيح گفته يا نه، بنابر احتياط واجب سلام نماز را دوباره بگويد و اگر پيش از اينها شك كند كه سلام را داده يا آن را صحيح گفته يا نه، بايد سلام نماز را بخواند.
2- شك بعد از سلام نماز
مسأله 1188- اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحيح بوده يا نه؛ مثلًا شك كند ركوع كرده يا نه، يا بعد از سلام نماز سه ركعتى شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، يا بعد از سلام نماز چهار ركعتى شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت، به شك خود اعتنا نكند؛ ولى اگر يقين داشته باشد كه نمازش كامل نيست و شك وى از شكهايى باشد كه در وقت نماز، آن را باطل مى‌كند؛ مثلًا بعد از سلام نماز چهار ركعتى شك كند كه سه ركعت خوانده يا پنج ركعت، نمازش باطل است، ولى اگر مثلًا بعد از سلام نماز چهار ركعتى قبل از آنكه از حالت نمازگزار بيرون رود، شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، نمازش باطل نيست، بلكه بنا را بر سه گذاشته و پس از خواندن يك ركعت ديگر سلام مى‌دهد و نماز احتياط را- كه به احتياط واجب يك ركعت ايستاده است- مى‌خواند و به جهت سلام بيجا دو سجده سهو بجا مى‌آورد.
3- شك بعد از وقت
مسأله 1189- اگر بعد از گذشتن وقت نماز، شك كند كه نماز خوانده يا نه، و يا گمان كند كه نخوانده، خواندن آن لازم نيست، مگر اطمينان داشته باشد نخوانده، ولى اگر پيش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده يا نه، اگر چه گمان كند كه خوانده است، بايد آن نماز را بخواند.
مسأله 1190- اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه نماز را درست خوانده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1191- اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز نخوانده و نمى‌داند كه نماز ظهر است يا نماز عصر، بايد چهار ركعت نماز به قصد ما فى الذمه بخواند، و اگر در غير وقت اختصاصى عصر نمازى خوانده و نمى‌داند در آن نيت ظهر كرده يا به جهت فراموشى نيت عصر نموده، نماز خوانده شده را نماز ظهر قرار داده، نماز عصر را قضا مى‌كند و احتياط مستحب آن است كه در نماز قضا، نيت خصوص ظهر يا عصر را نكند.
مسأله 1192- اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا، بداند فقط يك نماز خوانده ولى نداند سه ركعتى خوانده يا چهار ركعتى، بايد قضاى نماز مغرب و عشا را بخواند و هر دو نماز را به قصد رجاء بجا آورد.
4- كثير الشك
مسأله 1193- «كثير الشك»: كسى است كه در سه نماز پى‌درپى لااقل يك مرتبه شك مى‌كند، چنين شخصى به شك خود اعتنا نمى‌كند و كسى كه شك او به اين اندازه نباشد ولى به قدرى است كه معمول مردم مى‌گويند زياد شك مى‌كند، بنابر احتياط واجب به گونه‌اى رفتار كند كه هم به وظيفۀ شك معمولى و هم به وظيفۀ كثير الشك عمل كرده باشد، بنابراين اگر مثلًا بين سه و چهار شك كرده، به وظيفۀ شك معمولى عمل كند، و اگر شك وى از شكهايى است كه در افراد معمولى نماز را باطل مى‌كند، همانند كثير الشك نماز را ادامه دهد و پس از تمام كردن آن را دوباره بخواند، و اگر وظيفۀ شك معمولى مخالف وظيفۀ كثير الشك است، به يكى از دو وظيفه رفتار كرده و نماز را دوباره نيز بخواند، بنابراين اگر در حال ايستاده بين چهار و پنج شك كند، بايد يا مانند كثير الشك بنا را بر چهار گذاشته و نماز را تمام كند يا مانند شك معمولى به وظيفه‌اى كه در مسأله 1208 خواهد آمد عمل كند و در هر دو حال نماز را دوباره نيز بخواند.
مسأله 1194- كثير الشك اگر در بجا آوردن چيزى از اجزاء نماز شك كند بايد بنا بگذارد كه آن را بجا آورده؛ مثلًا اگر شك كند كه ركوع كرده يا نه، بايد بنا بگذارد كه ركوع كرده است، و اگر در بجا آوردن چيزى شك كند كه نماز را باطل مى‌كند، مثل اين كه شك كند كه نماز صبح را دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بنا را بر صحت مى‌گذارد، همچنين اگر در حال ايستاده شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت، بنا را بر اين مى‌گذارد كه در ركعت چهارم است و نماز را تمام مى‌كند.
مسأله 1195- كسى كه فقط در يك چيز نماز زياد شك مى‌كند، چنانچه در چيزهاى ديگر نماز شك كند، بايد به دستور آن عمل نمايد؛ مثلًا كسى كه زياد شك مى‌كند سجده كرده يا نه، اگر در بجا آوردن ركوع شك كند بايد به دستور آن رفتار نمايد، يعنى اگر به سجده نرفته ركوع را بجا آورد، و اگر به سجده رفته اعتنا نكند.
مسأله 1196- كسى كه فقط در نماز مخصوصى؛ مثلًا در نماز ظهر، زياد شك مى‌كند، اگر در نماز ديگر؛ مثلًا در نماز عصر، شك كند، بايد به دستور شك رفتار نمايد.
مسأله 1197- كسى كه فقط وقتى در جاى مخصوصى نماز مى‌خواند، زياد شك مى‌كند اگر در غير آنجا نماز بخواند و شكى براى او پيش آيد، بايد به دستور شك عمل نمايد.
مسأله 1198- اگر انسان شك كند كه كثير الشك شده يا نه، بايد به دستور شك عمل نمايد و كثير الشك تا وقتى اطمينان نكند كه به حال مردم معمولى برگشته، بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1199- كسى كه زياد شك مى‌كند، اگر شك كند دو سجده را انجام داده يا نه، و اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آنها را انجام نداده، چنانچه مشغول ركوع ركعت بعد نشده بايد آنها را بجا آورد و چنانچه مشغول ركوع شده نمازش باطل است و اگر شك كند كه ركوع را انجام داده يا نه، و اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آن را انجام نداده، چنانچه قبل از سر گذاشتن به زمين براى سجده دوم يادش بيايد بايد برگردد و آن را انجام دهد و اگر پس از سر گذاشتن به زمين براى سجده دوم يادش بيايد، به احتياط واجب دو سجده را ناديده بگيرد و پس از انجام ركوع و سجود نماز را تمام كند و پس از آن نماز را دوباره بجا آورد.
مسأله 1200- كسى كه زياد شك مى‌كند، اگر شك كند چيزى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه، و اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده، چنانچه وارد ركن بعد از آن نشده، بايد آن را بجا آورد و اگر وارد ركن بعد شده نمازش صحيح است؛ مثلًا اگر شك كند كه حمد خوانده يا نه و اعتنا نكند چنانچه در قنوت يادش بيايد كه حمد نخوانده، بايد بخواند، و اگر در ركوع يادش بيايد نمازش صحيح است.
5- شك امام و مأموم
مسأله 1201- اگر امام جماعت در شمارۀ ركعتهاى نماز شك كند؛ مثلًا شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، چنانچه مأموم يقين يا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است، امام بايد نماز را تمام كند، و خواندن نماز احتياط لازم نيست و نيز اگر امام يقين يا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده، و مأموم در شمارۀ ركعتهاى نماز شك كند، بايد به شك خود اعتنا ننمايد.
و ظاهراً اگر امام گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده و مأموم يقين داشته باشد، بايد به يقين مأموم عمل كند و همينطور است اگر مأموم گمان داشته باشد و امام يقين، بايد به يقين امام عمل كند.
6- شك در نماز مستحب
مسأله 1202- اگر در شمارۀ ركعتهاى نماز مستحبى شك كند، چنانچه طرف بيشتر شك نماز را باطل مى‌كند، بايد بنا را بر كمتر بگذارد؛ مثلًا اگر در نافلۀ صبح شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بايد بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است، و اگر طرف بيشتر شك نماز را باطل نمى‌كند، مثلًا شك كند كه دو ركعت خوانده يا يك ركعت، به هر طرف شك عمل كند، نمازش صحيح است.
مسأله 1203- كم شدن ركن نافله را باطل مى‌كند، ولى زياد شدن ركن آن را باطل نمى‌كند، پس اگر يكى از كارهاى نافله را فراموش كند و موقعى يادش بيايد كه مشغول ركن بعد از آن شده، بايد آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد؛ مثلًا اگر در بين ركوع يادش بيايد كه حمد را نخوانده، بايد برگردد و حمد را بخواند و دوباره به ركوع رود.
مسأله 1204- اگر در يكى از كارهاى نافله شك كند؛ خواه ركن باشد يا غير ركن، چنانچه محل آن نگذشته، بايد بجا آورد، و اگر محل آن گذشته، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1205- اگر در نماز مستحبى دو ركعتى گمانش به سه ركعت يا بيشتر برود، بايد اعتنا نكند و نمازش صحيح است، و اگر گمانش به دو ركعت يا كمتر برود، بايد به همان گمان عمل كند؛ مثلًا اگر گمانش به يك ركعت مى‌رود بايد يك ركعت ديگر بخواند.
مسأله 1206- اگر در نماز نافله كارى كند كه براى آن در نماز واجب سجده سهو واجب مى‌شود، يا يك سجده يا تشهد را فراموش كند، لازم نيست بعد از نماز، سجدۀ سهو يا قضاى سجده يا تشهد را بجا آورد.
مسأله 1207- اگر شك كند كه نماز مستحبى را خوانده يا نه، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طيار وقت‌نداشته باشد بنا بگذارد كه نخوانده است، و همچنين است اگر مثل نافلۀ يوميه وقت معيّن داشته باشد و پيش از گذشتن وقت شك كند كه آن را بجا آورده يا نه، ولى اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه خوانده است يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
شكهاى صحيح
مسأله 1208- در نه صورت اگر در شماره ركعتهاى نماز چهار ركعتى شك كند، بنابر احتياط بايد فوراً فكر كند، پس اگر يقين يا گمان به يك طرف شك پيدا كرد، همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند، وگرنه، به دستورهايى كه گفته مى‌شود عمل نمايد، و آن نه صورت از اين قرار است:
اول: آن كه بعد از سر برداشتن از سجدۀ دوم شك كند كه دو ركعت خوانده است يا سه ركعت كه بايد بنا بگذارد كه سه ركعت خوانده است و يك ركعت ديگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز، نماز احتياط بجا آورد كه بنابر احتياط واجب يك ركعت ايستاده است.
دوم: شك بين دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجدۀ دوم، كه بايد بنا را بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند.
سوم: شك بين دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم، كه بايد بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد.
چهارم: شك بين چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم، كه بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجدۀ سهو بجا آورد.
ولى اگر بعد از تحقق سجده اول و پيش از سر برداشتن از سجده دوم يكى از اين چهار شك، براى او پيش آيد، بنابر احتياط واجب بايد به دستور همان شك عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
پنجم: شك بين سه و چهار كه در هر جاى نماز باشد، بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند، و بعد از نماز، نماز احتياط را- كه به احتياط واجب دو ركعت نشسته است- بخواند.
ششم: شك بين چهار و پنج در حال ايستادگى، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و سلام نماز را بدهد و نماز احتياط را- كه به احتياط واجب دو ركعت نشسته است- بخواند.
هفتم: شك بين سه و پنج در حال ايستادگى، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و سلام نماز را بدهد و دو ركعت نماز احتياط ايستاده بجا آورد.
هشتم: شك بين سه و چهار و پنج در حال ايستادگى، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و بعد از سلام نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نماز احتياط نشسته بخواند.
نهم: شك بين پنج و شش در حال ايستادگى، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و سلام نماز را بدهد و دو سجدۀ سهو بجا آورد.
و نيز بنابر احتياط مستحب دو سجدۀ سهو براى ايستادن بى‌جا در اين چهار صورت بجا آورد.
مسأله 1209- اگر يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد، نبايد نماز را بشكند و بايستى به دستورى كه گفته شد عمل نمايد.
مسأله 1210- اگر يكى از شكهايى كه نماز احتياط براى آنها واجب است در نماز پيش آيد، پس از تمام شدن نماز، بايد فوراً نماز احتياط را بخواند و بدون خواندن نماز احتياط، نماز ديگرى نخواند و اگر احتياطاً بخواهد نماز را از سر بگيرد، بايد پس از خواندن نماز احتياط باشد.
مسأله 1211- وقتى يكى از شكهاى باطل‌كننده نماز براى انسان پيش آيد، و بداند كه اگر به حالت بعدى منتقل شود براى او يقين يا گمان پيدا مى‌شود، بنابر احتياط مستحب با حالت شك نماز را ادامه ندهد؛ مثلًا اگر در حال ايستادن شك كند كه يك ركعت خوانده يا بيشتر و بداند كه اگر به ركوع رود به يك طرف يقين يا گمان پيدا مى‌كند، بنابر احتياط مستحب با اين حال ركوع نكند، بلكه صبر كند تا براى وى يقين يا گمان پيدا شود؛ ولى اگر لازم باشد به قدرى صبر كند كه صورت نماز بهم بخورد، لازم است به حالت بعد منتقل شود.
مسأله 1212- اگر اول گمانش به يك طرف بيشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوى شود، بايد به دستور شك عمل نمايد. و اگر اول دو طرف در نظر او مساوى باشد و به طرفى كه وظيفۀ او است بنا بگذارد، و بعد گمانش به طرف ديگر برود، بايد همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند.
مسأله 1213- كسى كه نمى‌داند عرفاً گمانش به يك طرف بيشتر است يا دو طرف در نظر او مساوى است، بنابر احتياط واجب بايد به دستور شك عمل كند و اگر عمل وى برخلاف دستور گمان باشد، نماز را نيز به احتياط واجب دوباره بخواند؛ بنابراين اگر بين سه و چهار شك كند و احتمال دهد كه گمانش به طرف سه بيشتر باشد بنابر احتياط واجب بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و يك ركعت احتياط ايستاده بخواند و سپس نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1214- اگر بعد از نماز بداند كه در بين نماز حالت ترديدى داشته، كه مثلًا دو ركعت خوانده يا سه ركعت، و بنا را بر سه گذاشته ولى نداند كه گمانش به خواندن سه ركعت بوده يا هر دو طرف در نظر او مساوى بوده، بايد نماز احتياط را بخواند.
مسأله 1215- اگر موقعى كه تشهّد مى‌خواند يا بعد از ايستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه، و در همان موقع يكى از شكهايى كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بيفتد صحيح مى‌باشد براى او پيش بيايد؛ مثلًا شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، چنانچه به دستور آن شك عمل كند نمازش صحيح است.
مسأله 1216- اگر پيش از آن كه مشغول تشهد شود، يا در ركعتهايى كه تشهد ندارد پيش از ايستادن شك كند كه يك سجده را بجا آورده يا دو سجده را، و در همان موقع يكى از شكهايى كه قبل از تمام شدن دو سجده باطل كننده است برايش پيش آيد، نمازش باطل است.
مسأله 1217- اگر موقعى كه ايستاده بين سه و چهار يا بين سه و چهار و پنج شك كند، و يادش بيايد كه يك يا دو سجده از ركعت پيش را بجا نياورده، نمازش باطل است ولى اگر بين چهار و پنج شك كند بايد بنشيند و دو سجده ركعت قبل را بجا آورد و به دستور شك بين سه و چهار عمل نمايد.
مسأله 1218- اگر شك او از بين برود، و شك ديگرى برايش پيش آيد، مثلًا اول شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بعد شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، بايد به دستور شك دوم عمل نمايد.
مسأله 1219- اگر بعد از نماز شك كند كه در حال نماز مثلًا بين دو و چهار شك كرده يا بين سه و چهار، بنابر احتياط واجب اگر به يك شك، گمان دارد به دستور آن عمل كند وگرنه، دستور يكى از اين دو شك را انجام داده، و در هر دو حال نماز را دوباره بخواند، و همچنين است اگر بيشتر از دو احتمال درباره شك داشته باشد؛ مثلًا بداند شك وى از شكهاى صحيح بوده و نداند از كدام قسم آن بوده است. مسأله 1220- اگر بعد از نماز بفهمد كه در حال نماز شكى براى او پيش آمده ولى نداند از شكهاى صحيح بوده يا از شكهاى باطل‌كننده نماز، چنانچه بداند يا احتمال دهد كه بر فرضى كه شك باطل كننده نماز بوده از روى غفلت نماز را ادامه نداده است مثلًا نماز را رجاءً ادامه داده است، در اين صورت مى‌تواند بدون انجام دادن وظيفۀ شك، نماز را از سر بگيرد، ولى اگر بداند كه بر فرضى كه شك، نماز را باطل مى‌كند از روى غفلت نماز را ادامه داده است بنا را بر اين مى‌گذارد كه شك او از شكهاى صحيح بوده، پس اگر شك او بر فرض صحيح بودن مشخص است به وظيفۀ همان شك عمل مى‌كند و اگر شك او بر فرض صحيح بودن مشخّص نيست ولى مى‌تواند با احتياط كردن نماز خود را درست كند، بايد احتياط كند، مثلًا اگر شك صحيح او بعد از سر برداشتن از سجده دوم بوده و مردّد بين شك دو و چهار و شك دو و سه و چهار باشد، بنا را بر چهار مى‌گذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نماز احتياط نشسته بجا مى‌آورد، در نتيجه به وظيفۀ هر دو شك عمل كرده است و نمازش صحيح است، ولى اگر نتواند با بجا آوردن وظيفه شك، نماز انجام شده خود را درست كند و نياز به از سرگرفتن نماز باشد، مى‌تواند بدون انجام دادن وظيفۀ شك، نماز را از سر بگيرد.
مسأله 1221- كسى كه نشسته نماز مى‌خواند اگر بين دو و سه شك كند، به احتياط واجب بايد يك ركعت نشسته نماز احتياط بخواند و بنابر احتياط مستحب نماز را نيز اعاده كند و در شك بين سه و چهار، به احتياط واجب دو ركعت نشسته بخواند و سپس نمازش را از سر بگيرد، و در شك بين دو و سه و چهار، يك نماز احتياط دو ركعتى نشسته و سپس يك نماز يك ركعتى نشسته بجا مى‌آورد و به احتياط واجب نماز را دوباره بخواند، و در شك بين دو و چهار، دو ركعت نشسته مى‌خواند.
مسأله 1222- كسى كه ايستاده نماز مى‌خواند، اگر موقع خواندن نماز احتياط از ايستادن عاجز شود، بايد مثل كسى كه نماز را نشسته مى‌خواند- كه حكم آن در مسأله پيش گفته شد- نماز احتياط را بجا آورد مگر اين كه ناتوانى وى از ايستادن در تمام وقت نباشد بلكه در وقت بتواند تمام نماز را ايستاده بخواند كه بايد نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1223- كسى كه نشسته نماز مى‌خواند، اگر تنها موقع خواندن نماز احتياط بتواند بايستد، بايد در نماز احتياط به وظيفۀ كسى كه نماز را ايستاده مى‌خواند عمل كند.
دستور نماز احتياط
مسأله 1224- كسى كه نماز احتياط بر او واجب است، بعد از سلام نماز بايد فوراً نيت نماز احتياط كند و تكبير بگويد و حمد را بخواند و به ركوع برود و دو سجده نمايد، پس اگر يك ركعت نماز احتياط بر او واجب است، بعد از دو سجده تشهد بخواند و سلام دهد و اگر دو ركعت نماز احتياط بر او واجب است، بعد از ركعت دوم، تشهد خوانده و سلام دهد.
مسأله 1225- نماز احتياط سوره و قنوت ندارد و بايد قرائت آن را آهسته بخوانند و نيت آن را به زبان نياورند، و احتياط آن است كه «بسم اللّٰه الرحمن الرحيم» آن را هم آهسته بگويند.
مسأله 1226- اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد، نمازى كه خوانده درست بوده، لازم نيست نماز احتياط را بخواند و اگر در بين نماز احتياط بفهمد، لازم نيست آن را تمام نمايد.
مسأله 1227- اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد كه ركعتهاى نمازش كم بوده، چنانچه كارى كه نماز را باطل مى‌كند انجام نداده، بايد آنچه را از نماز نخوانده بخواند و براى سلام بيجا دو سجدۀ سهو بنمايد، و اگر كارى كه نماز را باطل مى‌كند انجام داده؛ مثلًا پشت به قبله كرده، بايد نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1228- اگر بعد از نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش به مقدار نماز احتياط بوده مثلًا در شك بين سه و چهار، دو ركعت نماز احتياط نشسته بخواند- كه به منزله يك ركعت نماز ايستاده است- بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، نمازش صحيح است.
مسأله 1229- اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز كمتر از نماز احتياط بوده؛ مثلًا در شك بين دو و چهار، دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند، بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده بوده، بايد نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1230- اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش بيشتر از نماز احتياط بوده؛ مثلًا در شك بين دو و سه، يك ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند، بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده بوده، چنانچه بعد از نماز احتياط كارى كه نماز را باطل مى‌كند انجام داده- مثلًا پشت به قبله كرده- بايد نماز را دوباره بخواند، و اگر كارى كه نماز را باطل مى‌كند انجام نداده، نماز احتياطش جزء نماز او محسوب است و يك ركعت كسرى نمازش را بجا آورده و نمازش صحيح است و براى زيادى هر يك از دو سلام- در اصل نماز و در نماز احتياط- دو سجدۀ سهو بجا آورد.
مسأله 1231- اگر بين دو و سه و چهار شك كند، و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتياط ايستاده، يادش بيايد كه نماز را دو ركعتى خوانده، لازم نيست دو ركعت نماز احتياط نشسته را بخواند.
مسأله 1232- اگر بين دو و سه شك كند و موقعى كه يك ركعت نماز احتياط ايستاده را مى‌خواند يادش بيايد كه نماز را سه ركعت خوانده نماز احتياط را ركعت چهارم محسوب كرده، آن را تمام كند و نمازش صحيح است و براى سلام زيادى سجدۀ سهو بنمايد، و به احتياط استحبابى نماز را نيز دوباره بخواند.
و اگر بين سه و چهار شك كند و موقعى كه دو ركعت نماز احتياط نشسته مى‌خواند يادش بيايد نماز را سه ركعت خوانده، اگر قبل از ركوع اول يادش بيايد، بايستد و به احتياط واجب قرائت را به قصد آنچه مطلوب شارع است دوباره بخواند و بايد نماز را تمام نمايد و اگر در ركوع اول يا پس از آن يادش بيايد، نمازش باطل است.
مسأله 1233- اگر بين دو و سه و چهار شك كند و موقعى كه دو ركعت نماز احتياط ايستاده را مى‌خواند، پيش از ركوع ركعت دوم يادش بيايد كه نماز را سه ركعت خوانده، بايد بنشيند و نماز احتياط را يك ركعتى تمام كند، و براى سلام زيادى سجده سهو بنمايد و اگر در ركوع ركعت دوم يا بعد از آن يادش بيايد نمازش باطل است.
مسأله 1234- اگر در بين نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش بيشتر يا كمتر بوده، چنانچه بتواند بايد نماز احتياط را مطابق كسرى نمازش تمام كند؛ مثلًا اگر شك بين دو و سه كرده و موقعى كه يك ركعت نماز احتياط ايستاده مى‌خواند بفهمد نمازش را دو ركعتى خوانده، بايد يك ركعت نماز احتياط را ركعت سوم خود حساب كند و آن را تمام نمايد، سپس ركعت چهارم نمازش را بخواند.
و اگر نتواند نماز احتياط را مطابق كسرى نمازش تمام كند بايد آن را رها كند، در اين صورت اگر ممكن باشد كسرى نماز را بجا آورد و اگر ممكن نباشد نماز را دوباره بخواند؛ مثلًا در شك بين سه و چهار، اگر موقعى كه دو ركعت نماز احتياط نشسته را مى‌خواند يادش بيايد كه نماز را دو ركعت خوانده چون نمى‌تواند دو ركعت نشسته را به جاى دو ركعت ايستاده حساب كند بايد نماز احتياط نشسته را رها كند، پس اگر قبل از ركوع اول نماز احتياط يادش آمده بايد بايستد و به احتياط واجب قرائت را به قصد آنچه مطلوب شارع است بجا بياورد و پس از آن بايد كسرى نمازش را بخواند و اگر در ركوع اوّل نماز احتياط يا بعد از آن يادش بيايد بايد نماز را دوباره بخواند.
و نيز اگر در شك بين دو و چهار هنگامى كه مشغول دو ركعت نماز احتياط ايستاده است بفهمد نماز خود را سه ركعتى خوانده، پس اگر در ركعت اول است، اين ركعت را ركعت چهارم به حساب مى‌آورد و نمازش را تمام مى‌كند و اگر در ركعت دوم قبل از ركوع باشد، بايد آن ركعت را رها كند و بنشيند و تشهد و سلام بخواند و نماز را تمام كند و اگر در ركوع يا پس از آن باشد نمازش باطل است.
و در همه صورتهاى مسأله اگر نماز را تمام مى‌كند، به جهت زيادى سلام بايد دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1235- اگر شك كند نماز احتياطى را كه بر او واجب بوده بجا آورده يا نه، چنانچه وقت نماز گذشته به شك خود اعتنا نكند، و اگر وقت دارد، در صورتى كه بين نماز و شك زياد طول نكشيده و كارى هم مثل روگرداندن از قبله كه نماز را باطل مى‌كند انجام نداده، بايد نماز احتياط را بخواند، و اگر كارى كه نماز را باطل مى‌كند بجا آورده، يا بين نماز و شك او زياد طول كشيده، اعتنا به شك ننمايد.
مسأله 1236- نماز احتياط به منزلۀ اجزاء نماز اصلى است، پس اگر در آن مثلًا ركوع را زياد كند يا به جاى يك ركعت، دو ركعت بخواند- هرچند از روى سهو باشد- نماز احتياط باطل مى‌شود، و بايد دوباره اصل نماز را بخواند.
مسأله 1237- موقعى كه مشغول نماز احتياط است اگر در يكى از كارهاى آن شك كند، چنانچه محل آن نگذشته، بايد بجا آورد، و اگر محلش گذشته، بايد به شك خود اعتنا نكند؛ مثلًا اگر شك كند كه حمد خوانده يا نه، چنانچه به ركوع نرفته بايد بخواند، و اگر به ركوع رفته بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1238- اگر موقعى كه مشغول نماز احتياط است در شمارۀ ركعتهاى آن شك كند، چنانچه طرف بيشتر شك نماز را باطل مى‌كند، به احتياط واجب بنا را بر كمتر بگذارد و پس از پايان نماز احتياط، اصل نماز را دوباره بخواند، و اگر طرف بيشتر نماز را باطل نمى‌كند، به احتياط واجب بنا را بر بيشتر بگذارد و پس از پايان نماز احتياط، اصل نماز را نيز دوباره بخواند؛ مثلًا موقعى كه مشغول خواندن دو ركعت نماز احتياط است، اگر شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، چون طرف بيشتر شك نماز را باطل مى‌كند، به احتياط واجب بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده و پس از پايان نماز احتياط، اصل نماز را دوباره بخواند، و اگر شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت، چون طرف بيشتر نماز را باطل نمى‌كند، به احتياط واجب بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است و پس از پايان نماز احتياط، اصل نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1239- كارهايى كه در اصل نماز واجب سجدۀ سهو را واجب مى‌كند در نماز احتياط موجب سجدۀ سهو نمى‌شود بنابراين اگر در نماز احتياط چيزى كه ركن نيست سهواً كم يا زياد شود، سجدۀ سهو ندارد.
مسأله 1240- اگر بعد از سلام نماز احتياط شك كند كه يكى از اجزاء يا شرايط آن را بجا آورده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1241- اگر در نماز احتياط، تشهد يا يك سجده را فراموش كند و نتواند در جاى خود آن را جبران كند احتياط واجب آن است كه بعد از سلام نماز، آن را قضا نمايد.
مسأله 1242- اگر نماز احتياط و قضاى يك سجده يا قضاى يك تشهد يا دو سجده سهو بر او واجب شود، بايد اول نماز احتياط را بجا آورد.
مسأله 1243- گمان در نماز نسبت به ركعات حكم يقين را دارد.- خواه نماز چهار ركعتى باشد يا نه- مثلًا اگر نداند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت و گمان داشته باشد كه دو ركعت خوانده، بنا مى‌گذارد كه دو ركعت خوانده، و اگر در نماز چهار ركعتى گمان دارد كه چهار ركعت خوانده، لازم نيست نماز احتياط بخواند؛ و اما در مورد افعال نماز، چنانچه گمان به انجام كارى يا ترك كارى داشته باشد بنابر احتياط واجب بر طبق گمان عمل كند و اگر كار او برخلاف وظيفۀ شك بود، نمازش را نيز دوباره بخواند.
مسأله 1244- حكم شك و سهو و گمان در نمازهاى واجب يوميه و نمازهاى واجب ديگر فرق ندارد؛ مثلًا اگر در نماز آيات شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت، چون شك او در نماز دو ركعتى است، نمازش باطل مى‌شود و اگر گمان داشته باشد كه دو ركعت يا يك ركعت است، بر طبق گمان خود نماز را تمام مى‌نمايد.
سجده سهو
مسأله 1245- براى پنج چيز بعد از سلام نماز، انسان بايد دو سجده سهو- به دستورى كه بعداً گفته مى‌شود- بجا آورد:
اول: آن كه در بين نماز، سهواً حرف بزند.
دوم: جايى كه نبايد سلام نماز را بدهد؛ مثلًا در ركعت اول، سهواً سلام بدهد.
سوم: آن كه تشهد را فراموش كند.
چهارم: آن كه در نماز چهار ركعتى شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت، به تفصيلى كه در صورت چهارم مسأله 1208 گذشت.
پنجم: آن كه يك سجده را فراموش كند.
و بنابر احتياط مستحب اگر در جايى كه بايد بايستد؛ مثلًا موقع خواندن حمد و سوره، اشتباهاً بنشيند يا در موقعى كه بايد بنشيند؛ مثلًا موقع تشهد، اشتباهاً بايستد، دو سجده سهو بجا آورد، بلكه براى هر چيزى كه در نماز اشتباهاً كم يا زياد كند، احتياط مستحب آن است كه دو سجده سهو بنمايد.
و احكام اين چند صورت در مسائل آينده گفته مى‌شود.
مسأله 1246- اگر انسان اشتباهاً يا به خيال اين كه نمازش تمام شده حرف بزند، بايد دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1247- براى صدايى كه از آه كشيدن و سرفه كردن پيدا مى‌شود سجده سهو واجب نيست، ولى اگر مثلًا سهواً آخ يا آه بگويد، بايد سجده سهو نمايد.
مسأله 1248- اگر چيزى را كه سهواً غلط خوانده، دوباره به طور صحيح بخواند، براى دوباره خواندن آن سجده سهو واجب نيست.
مسأله 1249- اگر در نماز سهواً مدتى حرف بزند و تمام آنها عرفاً يك مرتبه حساب شود، دو سجدۀ سهو بعد از سلام نماز كافى است.
مسأله 1250- اگر سهواً تسبيحات اربعه را نگويد، احتياط مستحب آن است كه بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1251- اگر در جايى كه نبايد سلام نماز را بگويد، سهواً بگويد: «السّلامُ عَلَيْنا وعلى عِبادِ اللّٰهِ الصّالحينَ» يا بگويد: «السّلام عليكم» اگر چه «و رحمة اللّٰه و بركاته» را نگفته باشد، بايد دو سجده سهو بنمايد، ولى اگر اشتباهاً بگويد:
«السّلامُ عليكَ أيّها النَّبيُّ ورحمةُ اللّٰه وبركاتُهُ»، احتياط مستحب آن است كه دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1252- اگر در جايى كه نبايد سلام دهد اشتباهاً هر سه سلام را بگويد، دو سجده سهو كافى است.
مسأله 1253- اگر يك سجده يا تشهد را فراموش كند، و پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد، بايد برگردد و بجا آورد، و بعد از نماز بنابر احتياط مستحب براى ايستادن بيجا دو سجده سهو بنمايد.
مسأله 1254- اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد كه يك سجده را از ركعت پيش فراموش كرده، بايد بعد از سلام سجده را قضا نمايد و دو سجده سهو نيز بجا آورد، و بنابر احتياط قضاى سجده را پيش از دو سجدۀ سهو انجام دهد و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد كه تشهد را از ركعت پيش فراموش كرده، بايد بعد از سلام نماز دو سجده سهو بجا آورد و قضاء تشهد به طور مستقل نمى‌باشد بلكه در ضمن سجده سهو انجام گرفته است.
مسأله 1255- اگر سجدۀ سهو را بعد از سلام نماز عمداً بجا نياورد، معصيت كرده و واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهواً بجا نياورد، هر وقت يادش آمد بايد فوراً انجام دهد و لازم نيست نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1256- اگر شك دارد سجده سهو بر او واجب شده يا نه، لازم نيست بجا آورد.
مسأله 1257- كسى كه شك دارد مثلًا دو سجده سهو بر او واجب شده يا چهار تا، اگر دو سجده بنمايد كافى است.
مسأله 1258- بين دو سجده سهو نبايد زياد فاصله بيندازد، به طورى كه عرفاً دو كار به شمار آيد؛ پس اگر عمداً يا سهواً بين دو سجده سهو فاصلۀ زياد بيندازد، بايد دو سجده سهو را از سر بگيرد و اگر عمداً يا سهواً سه سجده نيز انجام دهد، بايد دوباره سجده سهو نمايد.
دستور سجده سهو
مسأله 1259- سجدۀ سهو را بايد فوراً بعد از نماز بجا آورد و دستور آن اين است كه نيت سجده سهو كند و پيشانى را بر چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد و دو دست و دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد؛ و نهادن پشت دست كفايت نمى‌كند؛ و بنابر احتياط واجب بايد انگشتان دست نيز روى زمين قرار گيرد، و بنابر احتياط رعايت وضو و قبله و ستر عورت را بكند و ذكرى را كه لازم است بگويد.
ذكر سجده سهو به گونه‌هاى مختلفى در روايات آمده و چنانچه بگويد: «بِسمِ اللّٰه و بِاللّٰه السّلامُ عليكَ أيّها النَّبيُّ ورحمةُ اللّٰه وبركاتُهُ» و نيز بگويد: «بِسمِ اللّٰه و بِاللّٰه والسّلامُ عليكَ أيّها النَّبيُّ ورحمةُ اللّٰه وبركاتُهُ»، حتماً عمل به وظيفه نموده است، بعد بايد بنشيند و دوباره به سجده رود و ذكر را بگويد و بنشيند و بعد از خواندن تشهد بگويد: «السَّلامُ عَلَيْكُم»، و بهتر اين است كه «ورحمةُ اللّٰه وبركاتُهُ» را هم اضافه كند.
قضاى سجده و تشهد فراموش شده
مسأله 1260- در سجده و تشهدى كه انسان فراموش كرده، و بعد از نماز، قضاى آن را بجا مى‌آورد، بايد تمام شرايط نماز مانند: طهارت از حدث و پاك بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرطهاى ديگر را رعايت كرد.
مسأله 1261- اگر سجده را چند دفعه فراموش كند، مثلًا يك سجده را از ركعت اول، و يك سجده از ركعت دوم فراموش نمايد، بايد بعد از نماز قضاى هر دو را با سجده‌هاى سهوى كه براى آنها لازم است بجا آورد.
مسأله 1262- اگر يك سجده و تشهد را فراموش كند، مى‌تواند هر يكى را كه بخواهد اول قضا نمايد، اگر چه بداند كدام اول فراموش شده است.
مسأله 1263- اگر دو سجده از دو ركعت فراموش نمايد، لازم نيست هنگام قضا آنها را با ترتيب بجا آورد.
مسأله 1264- اگر بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهد كارى كند كه عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‌كند؛ مثلًا پشت به قبله كند، بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد و به احتياط مستحب بعد از آن دوباره نماز را بخواند.
مسأله 1265- اگر بعد از سلام نماز يادش بيايد كه يك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده، چنانچه كارى كه عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‌كند؛ مثل پشت كردن به قبله، انجام نداده، بنابر احتياط واجب بايد به قصد اين كه وظيفه خود را انجام داده باشد، سجده فراموش شده و بعد از آن تشهد و سلام و دو سجده سهو بجا آورد و نيز اگر يادش بيايد كه تشهد ركعت آخر را فراموش كرده، به احتياط واجب بايد به قصد اين كه وظيفه خود را انجام داده باشد، تشهد را بخواند، و بعد از آن، سلام دهد و دو سجده سهو بنمايد.
مسأله 1266- اگر بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهد كارى كند كه براى آن سجده سهو واجب مى‌شود؛ مثل آن كه سهواً حرف بزند، بايد سجده يا تشهد را قضا كند و بنابر احتياط مستحب علاوه بر دو سجده سهوى كه براى قضاى سجده يا تشهد- به تفصيلى كه در مسأله 1254 گذشت- مى‌نمايد، دو سجده سهو ديگر نيز بنمايد.
مسأله 1267- اگر مى‌داند كه يكى از سجده يا تشهد را فراموش كرده و نمى‌داند كدام يك بوده، بايد سجده را قضا نمايد و دو سجده سهو بجا آورد كه تشهد نيز اگر فوت شده باشد در ضمن آن قضا شده است و هر كدام را اوّل بجا آورد اشكالى ندارد.
مسأله 1268- اگر شك دارد كه سجده يا تشهد را فراموش كرده يا نه، واجب نيست قضا كند يا سجدۀ سهو نمايد.
مسأله 1269- اگر بداند سجده يا تشهد را فراموش كرده و شك كند كه پيش از ركوع ركعت بعد بجا آورده يا نه، بايد آن را قضا نمايد، و دو سجدۀ سهو بنمايد.
مسأله 1270- كسى كه بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد، اگر براى كار ديگرى سجده سهو بر او واجب شود، بنابر احتياط اين سجده سهو را پس از قضاى سجده و انجام دو سجدۀ سهو براى آن يا قضاى تشهدى كه در ضمن سجده سهو آورده مى‌شود، بجا آورد.
مسأله 1271- اگر شك دارد كه بعد از نماز، قضاى سجده يا تشهد فراموش شده را بجا آورده يا نه، بايد آن را بجا آورد، هر چند وقت نماز گذشته باشد.
كم و زياد كردن اجزاء و شرايط نماز
مسأله 1272- هر گاه چيزى از واجبات نماز را عمداً كم يا زياد كند؛ اگر چه يك حرف آن باشد، نماز باطل است.
مسأله 1273- اگر به واسطۀ ندانستن مسأله، چيزى از واجبات نماز را كه ركن نيست كم يا زياد كند، به احتياط واجب نمازش باطل است، هر چند در ندانستن مسأله معذور باشد ولى چنانچه به واسطۀ ندانستن مسأله حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را آهسته بخواند، يا حمد و سوره نماز ظهر و عصر يا تسبيحات اربعه نمازها را بلند بخواند، يا مسافرى كه قصد ماندن ده روز در جايى را داشته باشد و به جهت ندانستن مسأله نماز را شكسته بخواند، نمازش صحيح است و نيز چنانچه مسافرى به جهت ندانستن اصل شكسته بودنِ نماز مسافر، نماز ظهر يا عصر يا عشا را چهار ركعتى بخواند نمازش صحيح است.
مسأله 1274- اگر در بين نماز بفهمد وضو يا غسلش باطل بوده، يا بدون وضو يا غسل مشغول نماز شده، بايد نماز را بهم بزند و دوباره با وضو يا غسل صحيح بخواند و اگر بعد از نماز بفهمد، بايد دوباره نماز را با وضو يا غسل صحيح بجا آورد و اگر وقت گذشته، قضا نمايد.
مسأله 1275- اگر بعد از رسيدن به ركوع يادش بيايد كه دو سجده از ركعت پيش فراموش كرده، نمازش باطل است و اگر پيش از رسيدن به ركوع يادش بيايد، بايد برگردد و دو سجده را بجا آورده و برخيزد و حمد يا تسبيحات را بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز بنابر احتياط مستحب، براى ايستادن بيجا دو سجده سهو بنمايد.
مسأله 1276- اگر پيش از گفتن «السّلامُ عَلَيْنا وعلى عِبادِ اللّٰهِ الصّالحينَ» و «السّلام عليكم» يادش بيايد كه دو سجده ركعت آخر را به جا نياورده، بايد دو سجده را بجا بياورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.
مسأله 1277- اگر پيش از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر از آخر نماز نخوانده، بايد مقدارى را كه فراموش كرده بجا آورد.
مسأله 1278- اگر بعد از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر از آخر نماز را نخوانده، چنانچه كارى انجام داده كه عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‌كند؛ مثلًا پشت به قبله كرده، نمازش باطل است و اگر چنين كارى، انجام نداده، بايد فوراً مقدارى را كه فراموش كرده بجا آورد و براى سلام زيادى دو سجده سهو بنمايد.
مسأله 1279- هرگاه بعد از سلام نماز عملى انجام دهد كه عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‌كند؛ مثلًا پشت به قبله نمايد، و بعد يادش بيايد كه دو سجده آخر را بجا نياورده، نمازش باطل است، و اگر پيش از انجام چنين كارى يادش بيايد، بايد دو سجده‌اى را كه فراموش كرده بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو براى سلامى كه اول گفته است بنمايد.
مسأله 1280- اگر بفهمد تمام نماز را پيش از وقت خوانده، يا تمام يا قسمتى از نماز را پشت به قبله، يا با انحرافى بيشتر از طرف راست و چپ قبله بجا آورده، بايد نماز را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته، قضا نمايد.
