موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی
نمازهاى واجب روزانه
نمازهاى واجب روزانه پنج تاست: ظهر و عصر، هر كدام چهار ركعت. مغرب، سه ركعت. عشا، چهار ركعت. صبح، دو ركعت.
مسأله 736- در سفر بايد نمازهاى چهار ركعتى را با شرايطى كه گفته مى‌شود، دو ركعت خواند.
وقت نماز ظهر و عصر
مسأله 737- اگر چوب يا چيزى مانند آن را (كه به آن شاخص مى‌گويند) راست در زمين هموار فرو برند، صبح كه خورشيد بيرون مى‌آيد، سايه آن به طرف مغرب مى‌افتد و هر چه آفتاب بالا مى‌آيد اين سايه كم مى‌شود و در شهرهاى ما در اول ظهر شرعى به آخرين درجۀ كمى مى‌رسد و ظهر كه گذشت، سايۀ آن به طرف مشرق برمى‌گردد و هر چه خورشيد رو به مغرب مى‌رود سايه زيادتر مى‌شود، بنابراين وقتى سايه به آخرين درجه كمى رسيد و دو مرتبه رو به زياد شدن گذاشت معلوم مى‌شود ظهر شرعى شده است. ولى در بعضى شهرها مثل مكّه كه گاهى موقع ظهر سايه بكلى از بين مى‌رود، بعد از آن كه سايه دوباره پيدا شود، معلوم مى‌شود ظهر شده است.
مسأله 738- نماز ظهر و عصر هر كدام وقت مخصوص و وقت مشتركى دارند:
وقت مخصوص نماز ظهر از اول ظهر است تا وقتى كه از ظهر به اندازه خواندن نماز ظهر بگذرد.
اگر كسى در اثر ندانستن مسأله تمام نماز عصر را در اين وقت بخواند، نمازش باطل است.
وقت مخصوص نماز عصر موقعى است كه تنها به اندازه خواندن نماز عصر، وقت به مغرب باقى مانده باشد، كه اگر كسى تا اين موقع نماز ظهر را نخواند، نماز ظهرش قضا شده و بايد نماز عصر را بخواند.
و ما بين وقت مخصوص نماز ظهر و وقت مخصوص نماز عصر، وقت مشترك نماز ظهر و نماز عصر است؛ اگر كسى در اين وقت در اثر ندانستن مسأله تمام نماز عصر را پيش از نماز ظهر بخواند، نمازش بنابر احتياط باطل است.
مسأله 739- وقت مخصوص و مشترك كه معناى آن در مسأله پيش گفته شد، براى اشخاص فرق مى‌كند، مثلًا براى مسافر اگر به اندازۀ خواندن دو ركعت نماز از اول ظهر بگذرد، وقت مخصوص نماز ظهر تمام شده و وقت مشترك آغاز شده، و براى كسى كه مسافر نيست، بايد به اندازه خواندن چهار ركعت نماز بگذرد.
مسأله 740- اگر در وقت مشترك يا وقت اختصاصى ظهر پيش از خواندن نماز ظهر، سهواً مشغول نماز عصر شود و در بين نماز بفهمد اشتباه كرده است، بايد نيّت را به نماز ظهر برگرداند؛ ولى اگر نمازش شكسته است و در وقت اختصاصى ظهر، در بين نماز متوجّه اشتباه خود شود، بنابر احتياط واجب بايد نمازش را به نيّت نماز ظهر تمام كند و سپس هر دو نماز را به ترتيب بجا آورد.
مسأله 741- اگر پيش از خواندن نماز ظهر، سهواً مشغول نماز عصر شود و پس از نماز متوجه اشتباه خود شود، بايد نمازش را نماز ظهر قرار دهد و پس از آن نماز عصر را بخواند، و ظاهراً در اينجا فرقى نيست كه متوجّه شدن اشتباه در وقت مختص ظهر باشد يا در وقت مشترك، و بنابر احتياط مستحب در نماز دوم قصد خصوص نماز عصر را نكند، بلكه نماز را به قصد ما فى الذمّه بجا آورد. ولى اگر نمازش شكسته است و در وقت اختصاصى نماز ظهر متوجه شود نماز ظهر را بنابر احتياط واجب رجاءً بخواند و پس از آن بايد نماز عصر را بجا آورد، و اگر در وقت مشترك متوجه شده پس از آن دو ركعت نماز بجا آورد و بنابر احتياط واجب آن را به قصد ما فى الذمه بجا آورد و نيت خصوص ظهر يا عصر نكند.
مسأله 742- در زمان حضور امام عليه السلام واجب است انسان در روز جمعه به جاى نماز ظهر دو ركعت نماز جمعه بخواند؛ ولى در زمان غيبت حضرت، خواندن نماز ظهر در وقت امكان حضور در نماز جمعه با شرايط معتبر خلاف احتياط است، همچنان كه اگر نماز جمعه خواند بنابر احتياط به آن اكتفا نكرده بلكه بايد نماز ظهر را هم بخواند.
مسأله 743- وقت نماز جمعه از اول ظهر است تا يك ساعت، و مراد از ساعت: 112 روز است؛ بنابراين در فصول مختلف تغيير مى‌كند.
وقت نماز مغرب و عشا
مسأله 744- مغرب موقعى است كه سرخى طرف مشرق كه در هنگام غروب آفتاب پديدار مى‌گردد از بين برود.
مسأله 745- نماز مغرب و عشا هر كدام وقت مخصوص و مشتركى دارند:
وقت مخصوص نماز مغرب از اول مغرب است، تا وقتى كه از مغرب به اندازۀ خواندن سه ركعت نماز بگذرد، كه اگر كسى مثلًا مسافر باشد و سهواً يا به جهت ندانستن مسأله تمام نماز عشا را در اين وقت بخواند، نمازش باطل است.
وقت مخصوص نماز عشا براى افراد غير معذور: موقعى است كه به اندازۀ خواندن عشا به نصف شب مانده باشد كه اگر كسى بدون عذر تا اين موقع نماز مغرب و عشا را نخواند، بايد اوّل نماز عشا و بعد از آن نماز مغرب را بخواند.
و بين وقت مخصوص نماز مغرب و وقت مخصوص نماز عشا وقت مشترك نماز مغرب و عشا است كه اگر كسى در اين وقت اشتباهاً نماز عشا را پيش از نماز مغرب بخواند و بعد از نماز متوجّه شود، نمازش صحيح است و بايد نماز مغرب را بعد از آن بجا آورد؛ ولى اگر در اثر ندانستن مسأله نماز عشا را پيش از نماز مغرب بخواند بنابر احتياط نمازش باطل است.
مسأله 746- اگر پيش از خواندن نماز مغرب سهواً مشغول نماز عشا شود و در بين نماز بفهمد كه اشتباه كرده، چنانچه به ركوع ركعت چهارم نرفته، بايد نيت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را تمام كند و بعد نماز عشا را بخواند- و اگر مقدارى از آن را در وقت مختص مغرب خوانده باشد احتياط مستحب آن است كه، نماز مغرب را قبل از نماز عشا اعاده كند- و اگر به ركوع ركعت چهارم رفته باشد، بنابر احتياط بايد نماز را تمام كرده و بعد از خواندن نماز مغرب نماز عشا را اعاده كند.
مسأله 747- آخر وقت نماز مغرب براى افراد غير معذور موقعى است كه به اندازۀ خواندن نماز عشا به نصف شب وقت مانده باشد و آخر وقت نماز عشا براى افراد غير معذور نصف شب است، و شب را بايد از اول غروب تا طلوع فجر حساب كرد، نه تا اول آفتاب
مسأله 748- اگر بواسطۀ عذرى؛ مانند خواب يا فراموشى يا حائض بودن نماز مغرب و عشا را تا نصف شب نخواند نمازش قضا نشده و بايد آن را تا قبل از اذان صبح بخواند و مى‌تواند در آن نيت ادا كند و احتياط مستحب آن است كه نماز را بدون نيت ادا و قضا بجا آورد، و اگر از روى معصيت نماز مغرب و عشا را تا نصف شب نخواند نماز وى قضا شده است؛ ولى احتياط مستحب آن است كه تا قبل از اذان صبح، بدون اين كه نيت ادا و قضا كند آن نماز را بجا آورد و كسى كه بدون عذر شرعى قبل از خواندن نماز عشا بخوابد و تا نصف شب بيدار نشود بنابر احتياط واجب بايد آن روز را روزه بگيرد.
وقت نماز صبح
مسأله 749- نزديك اذان صبح از طرف مشرق، سفيده‌اى رو به بالا حركت مى‌كند كه آن را فجر اول يا فجر كاذب گويند، موقعى كه آن سفيده پهن شد، فجر دوم يا فجر صادق و اول وقت نماز صبح است، و آخر وقت نماز صبح موقعى است كه آفتاب بيرون مى‌آيد.
احكام وقت نماز
مسأله 750- موقعى انسان مى‌تواند مشغول نماز شود كه خودش يا نوع مردم اطمينان كنند كه وقت داخل شده يا دو مرد عادل به داخل شدن وقت خبر دهند، و بنابر احتياط واجب خبر دادن يك نفر عادل كافى نيست.
مسأله 751- اگر به خاطر مانعى مثلًا وجود ابر يا غبار، در اول وقت نماز به داخل شدن وقت اطمينان شخصى يا نوعى حاصل نشود، بنابر احتياط واجب بايد نماز را به تأخير انداخت تا اطمينان شخصى يا نوعى پيدا شود، يا دو مرد عادل به داخل شدن وقت خبر دهند؛ به ويژه در مواردى كه نسبت به شناختن وقت مانع شخصى وجود داشته باشد، مثلًا به واسطۀ نابينايى يا بودن در زندان نتواند در اول وقت نماز به داخل شدن وقت، اطمينان كند.
مسأله 752- اگر به يكى از راههاى گذشته براى انسان ثابت شود كه وقت نماز شده و مشغول نماز شود و در بين نماز بفهمد كه هنوز وقت داخل نشده، نماز او باطل است، و همچنين است اگر بعد از نماز بفهمد كه تمام نماز را پيش از وقت خوانده؛ ولى اگر در بين نماز بفهمد كه وقت داخل شده، يا بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز وقت داخل شده بود، نماز او صحيح است.
مسأله 753- اگر انسان متوجّه نباشد كه بايد ثابت شود كه وقت داخل شده تا مشغول نماز شود، چنانچه در بين نماز يا بعد از نماز بفهمد كه تمام آنچه خوانده در وقت بوده، نماز او صحيح وگرنه، باطل است.
مسأله 754- اگر اطمينان كند وقت داخل شده و مشغول نماز شود و در بين نماز شك كند كه وقت داخل شده يا نه، نماز او باطل است؛ ولى اگر در بين نماز اطمينان داشته باشد كه وقت داخل شده نمازش صحيح است، هر چند اطمينان كند كه نماز را پيش از وقت شروع كرده است، چنانچه گذشت.
مسأله 755- اگر وقت نماز به قدرى تنگ است كه به واسطۀ بجا آوردن بعضى از كارهاى مستحب نماز، همچون اذان و قنوت- بلكه سوره- بترسد مقدارى از آن بعد از وقت خوانده شود، بايد آن مستحب را بجا نياورد. و اگر آن را بجا آورد نمازش باطل نمى‌شود هر چند معصيت كرده است.
مسأله 756- كسى كه به اندازۀ خواندن يك ركعت نماز وقت دارد، بايد نماز را بخواند، و اگر بدون عذر نماز را تا اين وقت تأخير بيندازد معصيت كرده، ولى بايد نماز را بخواند؛ و در اين دو صورت بنابر احتياط مستحب نيت ادا و قضا نكند.
مسأله 757- كسى كه مسافر نيست اگر نماز ظهر و عصر خود را تا نزديكى غروب آفتاب به تأخير بيندازد مسأله سه صورت دارد:
اول: به اندازۀ خواندن پنج ركعت نماز وقت دارد، در اين صورت بايد نماز ظهر و عصر خود را به ترتيب بخواند.
دوم: به اين اندازه وقت ندارد ولى به اندازۀ يك ركعت يا بيشتر وقت دارد، در اين صورت نماز ظهرش قضا شده، بايد بدون تأخير نماز عصر را بجا آورد.
سوم: به اندازۀ يك ركعت هم وقت نداشته باشد، در اين صورت نماز ظهر و عصر هر دو قضا شده است.
چنانچه غير مسافر نماز مغرب و عشا را تا نزديكى نيمه شب به تأخير بيندازد و به اندازه خواندن پنج ركعت نماز وقت دارد، بايد نماز مغرب و عشا را به ترتيب بخواند. در غير اين صورت، اگر تأخير بدون عذر باشد دو صورت دارد:
اول: به اندازۀ پنج ركعت وقت ندارد، ولى به اندازه يك ركعت يا بيشتر وقت دارد، در اين صورت بايد نماز عشا را فوراً بخواند و سپس نماز مغرب را قضا كند و بنابر احتياط مستحب نماز مغرب را تا پيش از طلوع فجر بخواند و در آن نيت ادا يا قضا نكند.
دوم: به اندازۀ يك ركعت هم وقت نداشته باشد، در اين صورت نماز مغرب و عشا قضا شده و بنابر احتياط مستحب آن دو را تا پيش از طلوع فجر بجا آورد و در آن نيت ادا يا قضا نكند.
و اگر تأخير با عذر باشد سه صورت دارد:
اول: به اندازۀ چهار ركعت وقت داشته باشد، در اين صورت نماز مغرب و عشا را به ترتيب انجام داده و بنابر احتياط مستحب نماز مغرب را تا پيش از طلوع فجر، بدون نيت ادا يا قضا اعاده كند.
دوم: به اندازۀ چهار ركعت وقت نداشته ولى به اندازه يك ركعت يا بيشتر وقت داشته باشد، در اين صورت بايد نماز مغرب را بخواند و تا پيش از طلوع فجر نماز عشا را بجا آورد. و بنابر احتياط مستحب نماز مغرب را پيش از آن بدون نيت ادا يا قضا اعاده كند و در نماز عشا نيز نيت خصوص ادا يا قضا نكند.
سوم: به اندازۀ يك ركعت هم وقت نداشته باشد، در اين صورت بايد نماز مغرب و عشا را تا پيش از طلوع فجر بجا آورد و بنابر احتياط مستحب در آنها نيت خصوص ادا يا قضا نكند.
در تأخير نماز مغرب و عشا تا نزديكى طلوع فجر با عذر سه صورت وجود دارد:
اول: به اندازۀ پنج ركعت وقت داشته باشد در اين صورت بايد نماز مغرب و عشا را به ترتيب بخواند و بنابر احتياط مستحب در آنها نيت خصوص ادا يا قضا نكند.
دوم: به اين اندازه وقت نداشته باشد ولى به اندازۀ يك ركعت يا بيشتر وقت داشته باشد، در اين صورت نماز مغربش قضا شده، بايد نماز عشا را در اين وقت بجا آورد و بنابر احتياط مستحب نيت خصوص ادا يا قضا نكند.
سوم: به اندازۀ يك ركعت هم وقت نداشته باشد، در اين صورت نماز مغرب و عشا هر دو قضا شده است.
گفتنى است كه در تأخير نماز مغرب و عشا تا نزديكى طلوع فجر بدون عذر نيز نظير اين سه صورت وجود دارد و حكم هر سه صورت چنين است كه با تأخير نماز مغرب و عشا از نصف شب بدون عذر، اين دو نماز قضا مى‌شوند- همچنان كه گذشت- ولى احتياط مستحب آن است كه حكم سه صورت تأخير با عذر در اينجا نيز جارى گردد؛ و در هر حال نمى‌تواند در نماز نيت ادا كند.
مسأله 758- كسى كه مسافر است، اگر نماز ظهر و عصر خود را تا نزديكى غروب آفتاب به تأخير بيندازد، مسأله سه صورت دارد:
اول: به اندازۀ خواندن سه ركعت نماز وقت دارد، در اين صورت نماز ظهر و عصر را به ترتيب مى‌خواند.
دوم: به اين اندازه وقت ندارد ولى به اندازۀ يك ركعت يا بيشتر وقت دارد، در اين صورت نماز ظهرش قضا شده بايد نماز عصر را بجا آورد.
سوم: به اندازۀ يك ركعت هم وقت نداشته باشد كه در اين صورت نماز ظهر و عصر هر دو قضا شده است.
مسافر اگر نماز مغرب و عشا را تا نزديكى نيمه شب به تأخير بيندازد و به اندازۀ خواندن چهار ركعت وقت داشته باشد، بايد نماز مغرب و عشا را به ترتيب بخواند.
در غير اين صورت، اگر تأخير بى‌عذر باشد سه صورت دارد:
اول: به اندازۀ خواندن سه ركعت وقت داشته باشد، در اين صورت، نخست نماز عشا را خوانده و پس از آن فوراً نماز مغرب را مى‌خواند و بنابر احتياط مستحب در آن نيت ادا يا قضا نكند.
دوم: به اين اندازه هم وقت ندارد ولى به اندازۀ يك ركعت يا بيشتر وقت دارد، در اين صورت بايد نماز عشا را بخواند و سپس نماز مغرب را قضا كند و بنابر احتياط مستحب نماز مغرب را تا پيش از طلوع فجر بجا آورد و در آن نيت ادا يا قضا نكند.
سوم: به اندازۀ يك ركعت هم وقت نداشته باشد، در اين صورت نماز مغرب و عشا قضا شده و بنابر احتياط مستحب بايد آن دو را تا پيش از طلوع فجر بجا آورد و نيت ادا يا قضا نكند.
و اگر تأخير تا وقتى كه كمتر از چهار ركعت وقت دارد با عذر صورت گيرد، مسأله دو صورت دارد:
اول: به اندازۀ يك ركعت يا بيشتر وقت داشته باشد، در اين صورت بايد نماز مغرب را بخواند و تا پيش از طلوع فجر نماز عشا را بجا آورد و بنابر احتياط مستحب نماز مغرب را پيش از آن بدون نيت ادا يا قضا اعاده كند و در نماز عشا نيز نيت خصوص ادا يا قضا نكند.
دوم: به اندازۀ يك ركعت هم وقت نداشته باشد، در اين صورت بايد نماز مغرب و عشا را تا پيش از طلوع فجر بجا آورد و بنابر احتياط مستحب در آنها نيت خصوص ادا يا قضا نكند.
در تأخير نماز مغرب و عشا براى مسافر تا نزديكى طلوع فجر با عذر سه صورت دارد:
اول: به اندازۀ چهار ركعت وقت داشته باشد در اين صورت بايد نماز مغرب و عشا را به ترتيب بخواند و بنابر احتياط مستحب در آنها نيت خصوص ادا يا قضا نكند.
دوم: به اين اندازه وقت نداشته باشد ولى به اندازۀ يك ركعت يا بيشتر وقت داشته باشد، در اين صورت نماز مغربش قضا شده، بايد نماز عشا را در اين وقت بجا آورد و بنابر احتياط مستحب نيت خصوص ادا يا قضا نكند؛ بلكه احتياط مستحب آن است كه بعد از قضا كردن نماز مغرب دوباره نماز عشا را قضا كند.
سوم: به اندازۀ يك ركعت هم وقت نداشته باشد، در اين صورت نماز مغرب و عشا هر دو قضا شده است.
و بنابر احتياط مستحب در تأخير بدون عذر تا نزديكى طلوع فجر نيز حكم تأخير با عذر جارى مى‌شود؛ ولى نمى‌تواند در نماز نيت ادا كند.
مسأله 759- مستحب است انسان نماز را در اول وقت آن بخواند، و درباره آن سفارش بسيار شده است، و هر چه به اول وقت نزديكتر باشد بهتر است؛ مگر آن كه تأخير آن از جهتى بهتر باشد، مثلًا صبر كند كه نماز را به جماعت بخواند.
مسأله 760- هر گاه انسان عذرى دارد كه اگر بخواهد در اول وقت نماز بخواند ناچار است مثلًا با تيمم يا با لباس نجس نماز بخواند، چنانچه بداند عذر او تا آخر وقت باقى است مى‌تواند در اول وقت نماز بخواند؛ ولى اگر برخلاف عقيدۀ وى، عذر او در وقت برطرف شد بايد نماز را دوباره بخواند، و اگر احتمال مى‌دهد عذر او از بين مى‌رود مى‌تواند صبر كند تا عذرش برطرف شود و اگر از برطرف شدن عذرش نااميد شد مطابق وظيفۀ خود نماز مى‌خواند و مى‌تواند قبل از آن رجاءً مثلًا تيمم كرده، يا با لباس نجس نماز بخواند، در اين صورت اگر عذرش تا آخر وقت باقى بود نمازش صحيح است وگرنه، بايد آن را اعاده كند.
مسأله 761- كسى كه مسائل نماز و احكام شك و سهو را نمى‌داند و احتمال مى‌دهد كه يكى از اينها در نماز پيش آيد و نمازش را باطل كند، نمى‌تواند در اول وقت با قصد جزمى نماز را شروع كند بلكه يا بايد نماز را در اول وقت به قصد رجاء شروع كند يا براى ياد گرفتن اينها نماز را از اول وقت به تأخير بيندازد ولى اگر اطمينان دارد كه نماز را به طور صحيح تمام مى‌كند، مى‌تواند در اول وقت با نيت جزمى مشغول نماز شود، و در هر صورت اگر در نماز مسأله‌اى كه حكم آن را نمى‌داند پيش نيايد، نماز او صحيح است و اگر مسأله‌اى كه حكم آن را نمى‌داند پيش آيد، جايز است به يكى از دو طرفى كه احتمال مى‌دهد، عمل نمايد و نماز را تمام كند؛ ولى بعد از نماز بايد مسأله را بپرسد كه اگر نمازش باطل باشد، دوباره بخواند و اگر صحيح بوده، اعاده لازم نيست.
مسأله 762- اگر وقت نماز وسعت دارد و طلبكار هم طلب خود را كه وقتش رسيده مطالبه مى‌كند، در صورتى كه ممكن است، بايد اول قرض خود را بدهد، بعد نماز بخواند، و همچنين است اگر كار واجب ديگرى كه بايد فوراً آن را بجا آورد پيش آيد، مثلًا ببيند مسجد نجس است كه بايد اول مسجد را تطهير كند، بعد نماز بخواند و در هر دو صورت چنانچه اول نماز بخواند معصيت كرده، ولى نماز او صحيح است.
نمازهايى كه بايد به ترتيب خوانده شود
مسأله 763- انسان بايد نماز عصر را بعد از نماز ظهر، و نماز عشا را بعد از نماز مغرب بخواند و اگر با علم و عمد، نماز عصر را پيش از نماز ظهر، يا نماز عشا را پيش از نماز مغرب بخواند، باطل است.
مسأله 764- اگر به نيت نماز ظهر مشغول نماز شود و در بين نماز يادش بيايد كه نماز ظهر را خوانده است، نمى‌تواند نيت را به نماز عصر برگرداند، بلكه بايد نماز عصر را جداگانه بخواند و همينطور است در نماز مغرب و عشا.
مسأله 765- اگر در بين نماز عصر اطمينان پيدا كند كه نماز ظهر را نخوانده است، بايد نيت را به نماز ظهر برگرداند و نماز را تمام نمايد و چنانچه پس از برگرداندن نيت به نماز ظهر يادش بيايد كه نماز ظهر را خوانده بوده در صورتى كه هيچ يك از اجزاء واجب را به نيت ظهر بجا نياورده باشد، بايد نيت را به نماز عصر برگرداند و نماز را تمام كند، و اگر برخى از اجزاء واجب را كه از قبيل ذكر خدا و قرآن باشد خوانده، بنابر احتياط آن اجزاء را دوباره به قصد قربت؛ بدون نيت خصوص وجوب يا استحباب، بجا آورد و نمازش را تمام كند، و در غير اين دو صورت نماز را رجاءً به نيت عصر تمام كند و دوباره آن را اعاده كند.
مسأله 766- اگر در بين نماز عشا اطمينان پيدا كند كه نماز مغرب را نخوانده است، چنانچه داخل ركوع ركعت چهارم نشده باشد، نيت را به نماز مغرب برمى‌گرداند و نماز را تمام مى‌كند، و چنانچه بعد از رسيدن به ركوع ركعت چهارم باشد، مى‌تواند نماز را بهم بزند و نماز مغرب و عشا را بخواند؛ ولى احتياط مستحب آن است كه نماز را به نيت عشا رجاءً تمام كند و در هر حال بايد نماز مغرب و عشا را بخواند.
مسأله 767- اگر در بين نماز عصر شك كند كه نماز ظهر را خوانده يا نه، بعيد نيست بتواند نماز را به نيت عصر تمام كند و نيازى به خواندن نماز ظهر نيست؛ هر چند در وسعت وقت، احتياط مستحب آن است كه نماز را به قصد ما فى الذمّه تمام كند و پس از آن رجاءً چهار ركعت (يا دو ركعت در مورد مسافر) بدون نيت ظهر يا عصر بجا آورد.
مسأله 768- اگر در نماز عشا شك كند كه نماز مغرب را خوانده يا نه، بعيد نيست كه بتواند نماز خود را به نيت عشا تمام كند و نيازى به خواندن نماز مغرب نيست، هر چند احتياط مستحب آن است كه اگر در وسعت وقت شك كند، پس از اتمام اين نماز، نماز مغرب و عشا را رجاءً بجا آورد.
مسأله 769- اگر انسان نمازى را كه خوانده احتياطاً دوباره بخواند و در بين نماز يادش بيايد نمازى را كه بايد پيش از آن بخواند نخوانده است، نمى‌تواند نيت را به آن نماز برگرداند؛ مثلًا موقعى كه نماز عصر را احتياطاً مى‌خواند، اگر يادش بيايد نماز ظهر را نخوانده است، نمى‌تواند نيت را به نماز ظهر برگرداند.
مسأله 770- برگرداندن نيت از نماز قضا به نماز ادا و از نماز مستحب به نماز واجب يا نماز مستحب ديگر جايز نيست.
مسأله 771- انسان مى‌تواند در بين نماز ادا نيت را به نماز قضا برگرداند؛ به تفصيلى كه در فصل نماز قضا (مسألۀ 1394) خواهد آمد.
