به گزارش پایگاه اطلاع رسانی مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

شاه برای عزل و نصب ها و تبعید و زندانی کردن مخالفان و حتی ماندن و نماندن خود در سلطنت نیز در پی پاسخ استخاره و نیز آگاهی از آیه مربوطه اند! این است که اینک در باره جامعه ای که نه در پی براندازی سلطنت بلکه تنها در پی برخورداری از عدالتخانه و در پی قانون مند کردن امور مملکت است، دستخط های این شاه مستبد را در اختیار داریم که برای خوبی و بدی تبعید کردن روحانیان مشروطه خواهی مانند سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی از تهران و ثقة الاسلام تبریزی از تبریز استخاره می کند و جالب آنکه برای برگرداندن بهبهانی به ایران و نگه داشتن وی در کرمانشاه نیز متوسل به استخاره شده است.

در خبرها خواندیم که جناب آیت الله هاشمی رفسنجانی در دیدار با شرکت کنندگان همایش میثاق با امام خمینی “قدس سره” در حسینیه جماران سخنان مهمی ایراد کرده اند۱ و یک فراز آن در تاکید بر لزوم تحقق امنیت بر پایه آزادی بیان و فکر و فهم، این است: “برای همگان ثابت شده که ترساندن و ارعاب مردم و یا زور گفتن و امنیتی کردن فضا هیچ فایده ای ندارد و این گونه امنیت، امنیتی برای گورستان خواهد بود و برای زنده ها مناسب نیست. هم اکنون ما برای زنده ها امنیت نیاز داریم و این امنیت به معنای آزادی بیان، کلام و فهم است.”
ایشان افزوده اند: “در این میان، بسیاری از افراد حزب اللهی هستند و عده ای دیگر حزب اللهی نیستند. متاسفانه برخی مواقع آنهایی که حزب اللهی هستند به مردم ظلم می کنند، ولی به خیال خود در حال خدمت به مردم هستند. این شیوه امنیت نمی آورد بلکه با سکوت همراه خواهد بود. همین سکوت زیاد می شود و در نهایت به یک اتفاق ناگوار می انجامد. اما اگر مردم بدانند که قلم قاضی جز حق نمی نویسد و اگر بدانند پلیس با مردم رفتار شایسته ای دارد و اگر بازار به رونق سابق خود بازگردد، در آن صورت مردم امنیت خواهند داشت.”
اشاره ایشان به وجود کسانی در جامعه که به نام دین به مردم ستم می کنند و در عین حال می پندارند در حال خدمت به مردم هستند، نگارنده را بر آن داشت نکته ای قرآنی و تاریخی را بازگو کند؛ با این تاکید که این بیان نکته ای کلی است و قصد همانند سازی و تشبیه همه جانبه میان آنچه موضوع انتقاد آیت الله هاشمی قرار گرفته با آنچه می آوریم نیست.
***
۱- قرآن کریم از یک سو فرعون را در ردیف کسانی می شمارد که از دین استفاده ابزاری کرده و برای دستیابی به منافع شخصی خود و برداشتن مخالفان از سر راه به آن متوسل می شوند، و از سوی دیگر از کسانی سخن گفته که تلاش و عمل آنان بیهوده و در واقع مخالف خواست خداوند است اما می پندارند درست رفتار می کنند. حضرت موسی(ع) از سوی خداوند با براهین روشن برای آزادی قوم خود آمده بود و کاری جز دعوت به توحید و رها سازی مردم از الحاد و شرک و بندگی غیر خداوند نداشت، اما فرعون در رویارویی با وی، چنان که در قرآن آمده به اطرافیان و طبعا مردم خود می گفت بگذارید موسی را بکشم زیرا “انّی اخافُ ان یبدّلَ دینَکم او ان یظهر فی الارض الفساد؛ من می ترسم دین شما را عوض کند یا در زمین فساد پدید آورد”.۲
فرعون در این بیان، خود را نگران تغییر دین و اعتقادات مردم و تباهی جامعه می شمارد و پیداست در جامعه ای که وی به عنوان الهه و “ربّ اعلی”۳ معرفی شده، این ادعا در میان ابزارهایی که دارد بهترین حربه برای رویارویی با دعوت موسی(ع) است و فرعون نیز که به کاربرد موثر این سلاح آگاه است، آن را عذر مقابله با پیامبر خدا می شمارد.
قرآن در جای دیگر با طرح این پرسش که آیا شما را از زیان کارترین افراد خبر دهیم، پاسخ می دهد: آنان کسانی اند که سعی و تلاششان در زندگی دنیا گم و نابود شده اما می پندارند کار نیک می کنند: “الذین ضلّ سعیهم فی الحیاة الدنیا و هم یحسبون انّهم یحسِنون صُنعاَ”.۴ و پیداست کسی که گرفتار جهل مرکب نگردد و به خطای خود پی ببرد، ممکن است در صدد جبران آسیب هایی که زده برآید، اما کسی که به پندار خود بر حق است و رفتار درستی دارد و دیگران بر خطا هستند و حتی احتمال خطای خود را نمی دهد، چگونه می تواند در صدد جبران برآید؟ او زیانی نمی بیند که بخواهد جبران کند. و تاریخ بشر پر است از هر دو قسم؛ هم کسانی که دانسته دین و ارزش های دینی و انسانی را بهانه و در خدمت مطامع خود قرار داده و می دهند و هم افراد و گروه ها و جریان هایی که ندانسته و از سر سفاهت و بی خردی به خود و جامعه و بشریت آسیب می رسانند و اینک تنها نگاهی به آنچه در خاورمیانه، در عراق و سوریه و افغانستان و لبنان، از جمله از سوی گروه های تکفیری و در سرزمین های اشغالی فلسطین از سوی یهودیان افراطی غاصب و خاخام های صهیونیست می گذرد، شاهد گویای هر دو واقعیت است. آنچه کار را بر خود شخص حتی در دسته اول، دشوار می کند این است که شیطان می تواند با کوتاهی و تقصیر شخص، صحنه سازی و زیبا نمایی و به تعبیر قرآن “تسویلات” خود را با دقت تمام و توجیه گری دائمی، به تدریج در ذهن و شخصیت و عمل آن شخص، به نام دین و مذهب و ارزش های دینی جایگزین کند؛ به گونه ای که در باور اولیه شخص آنچه همواره حاکم است این است که خاستگاه رفتار وی چیزی جز دین و ارزش های آن نیست و گاه نیز که به هر دلیل دچار تردید و شبهه می شود تلاش برای توجیه گری از سوی شیطان درون یا شیاطین بیرون و حتی توسل جستن به برخی ظواهر دینی آغاز می گردد.
بر این دو اضافه کنید نمونه سومی را که قرآن کریم درباره سوء استفاده از دین و بهره گرفتن از ناآگاهی جامعه نشان می دهد و آن کار برخی فرصت طلبان است که بدون دستیابی به وارستگی و پرهیزکاری که شرط بی بدیل قدرت و ریاست و شهرت و نامبرداری است، با برخی رموز و حقایق دین آشنا شده اند و در میان اصحاب رسالت و هدایت قرار گرفته و چه بسا شهرت یافته اند اما همین که فرصتی فراهم بینند آموخته های دینی خود را در خدمت اهداف و مطامع دنیوی قرار می دهند و دکان می زنند! “سامری” نمونه چنین دانش آموخته بی تقوایی است که اندوخته وی از نزدیکی چند صباح به موسی(ع) این است که در غیبت آن پیامبر خدا که به کوه طور رفته و در حالی که جناب هارون(ع) دغدغه اختلاف نیفتادن میان امت برادر خود را دارد و چاره ای جز لب فرو بستن نمی بیند، با اموال مردم مجسمه گوساله ای زرین و خیره کننده بسازد و در آن بدمد تا بسان گوساله ای صدا کند و همین صدا برای گرد آمدن کم خردهای بنی اسرائیل و پرستش آن بس باشد؛ کاری که شرح آن در سوره طه آمده است.
۲- حدود یک قرن پیش در سرزمین خود ما ایران، در جنبش بزرگ مشروطه، اگر برخی مفتونان به فرهنگ غرب یا بازیگران نام و نان، به نام آزادی و روشنفکری به جامعه اسلامی و جنبش مردمی آسیب رساندند و در آن میان برخی کسان چون “یپرم خان” ارمنی نیز میدان داری کرده و به جنایت بزرگ بر دار کردن آیت الله مظلوم شیخ فضل الله نوری و شهادت ایشان که انگیزه ای واقعی جز حمایت از دین و شریعت نداشت، تن دادند، اما کسانی نیز بودند که دین را ابزار بقای منافع مادی و دنیایی ساختند و دفاع از شریعت در برابر مشروطه طلبان را راه ماندگاری ریاست و قدرت خود می دیدند. اگر هم نتوان با برخی دیدگاه های شیخ شهید همراهی کرد یا مورد مناقشه یا پرسش باشد۵، در درستی اصل سخن و هدف و انگیزه اسلامی وی نمی توان تردید کرد. اما درباره کسانی چون محمدعلی شاه که به کمک “لیاخوف” روسی که به فرمانداری نظامی تهران منصوب کرده بود و قزاقان روسی زیر فرمانش، مجلس شورای ملی را در اولین دوره قانون گذاری به توپ بست و طبق نقل ۳۰۰ کشته و ۵۰۰ زخمی بر جای گذاشت و آن همه افراد را به بند کشید، چه می توان گفت؟
اگر درباره علت این جنایت از خود وی و یا کسانی که سر سپرده او بودند پرسیده می شد، لابد در میان عذرهایی که می آوردند، یک عذر هم این بود که شاه “اسلام پناه” که “سایه خدا”۶ روی زمین است، به مقتضای “استخاره” خود عمل کرده است! و شرح ماجرا از این قرار است که در میان شاهان قاجار اگر دیگرانی هم اهل استخاره وجود داشته اند، نگارنده خبر ندارد اما محمد علی شاه در مواردی از تصمیمات خود، دست کم در ظاهر، اهل استخاره بوده است؛ هر چند در برخی موارد به نتیجه آن تن نمی داده است. کسی که شاه در این کار نوعا به او رجوع می کرد و به تعبیری مسئول استخاره کردن وی بود، سید محمد زنجانی معروف به “میرزا ابوطالب زنجانی” بود که دست کم در نهایت در ردیف مخالفان جدی مشروطه قرار داشته است. شاه موضوع استخاره خود را نوشته و درون پاکتی می گذاشت و برای میرزا ابوطالب می فرستاد و روی پاکت قید می کرد که وی استخاره بگیرد. میرزا نیز نتیجه استخاره را می نوشت و برای شاه می فرستاد.
۳- ملاحظه بیست مورد استخاره ای که خوشبختانه به دست خط محمد علی شاه مستبد و پاسخ میرزا ابوطالب بر جای مانده نشان می دهد که سرنوشت جامعه و کشور ایران در دست کسانی بوده است که در بالاترین سطوح تصمیم گیری کشور، به جای بهره بردن از نظر کارشناسی و آرای خردمندان و نخبگان و کارشناسان جامعه در مجلس شورایی که متکی به آرای واقعی و حمایت جامعه خود باشد، نه تنها در اموری شخصی مانند ختنه کردن ولیعهد خود و واگذاری قصر خوابگاه و اتاق های آن به “سارا”، “عالم” و “جهان”، کنیزان باقی مانده پدر خود، مظفرالدین شاه، و خارج شدن از خانه سراغ استخاره می روند بلکه برای عزل و نصب ها و تبعید و زندانی کردن مخالفان و حتی ماندن و نماندن خود در سلطنت نیز در پی پاسخ استخاره و نیز آگاهی از آیه مربوطه اند! این است که اینک در باره جامعه ای که نه در پی براندازی سلطنت بلکه تنها در پی برخورداری از عدالتخانه و در پی قانون مند کردن امور مملکت است، دستخط های این شاه مستبد را در اختیار داریم که برای خوبی و بدی تبعید کردن روحانیان مشروطه خواهی مانند سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی از تهران و ثقة الاسلام تبریزی از تبریز استخاره می کند و جالب آنکه برای برگرداندن بهبهانی به ایران و نگه داشتن وی در کرمانشاه نیز متوسل به استخاره شده است. به عنوان نمونه:
“بسم الله الرحمن الرحیم اگر سید عبدالله و سید محمد را از طهران خارج نمایم صلاح است و ندامت ندارد که استخاره خوب بیاید و الا فلا یا دلیل المتحیرین یا الله محمد علی”. و میرزا ابوطالب پس از ذکر آیه ای که آمده می افزاید: “فقره اعطاء مقام رسالت به حضرت موسی(ع) است و شروق نور نبوت آن حضرت است برای بندگان اعلیحضرت اقدس همایونی شاهنشاه اسلامیان پناه ارغد الله عیشه و نصر جیوشه، نهایت عظمت در این کار خواهد بود ان شاء الله”.
چنان که برای دستگیری چند خطیب معروف مشروطه خواه، یعنی میرزا نصرالله معروف به ملک المتکلمین و سید جمال واعظ و بهاء الواعظین و روزنامه نگار معروف، میرزا جهانگیرخان متوسل به استخاره می شود:
“بسم الله الرحمن الرحیم پروردگارا اگر من امشب میرزا نصرالله و سید جمال و بهاء و میرزا جهانگیرخان و این مفسدین را گرفتار نمائیم صلاح است استخاره خوب بیاید یا دلیل المتحیرین یا الله”.
و پاسخ میرزا پس از ذکر آیه این است: “تخلف از این نیت جایز نیست در کمال خوبی ابتداءً و عاقبةً خواهد بود.”
شاه قاجار که باب مشورت با اهل حل و عقد و نخبگان جامعه را به روی خود بسته و تنها با اطرافیان نوعا منفعت طلب خود نشست و برخاست دارد، از یک سو برای برکناری کسانی چون مشیر الدوله از وزارت علوم، مؤتمن الملک از وزارت تجارت و مستوفی الممالک از وزارت جنگ یک یک استخاره می کند و یا یکجا برای برکناری ناصر الملک از وزارت مالیه، آصف الدوله از وزارت داخله (کشور)، مشیر الدوله پیرنیا از وزارت خارجه و مخبر السلطنه هدایت از وزارت عدلیه (دادگستری) متوسل به استخاره می شود و در باره وزارت دادن به عمو و پدر زن خود کامران میرزا که زمانی نایب السلطنه بود، نیز با استخاره در پی رفع تردید در ندامت احتمالی است؛ شاید علت یا یک علت آن این بود که کامران میرزا که کامرانیه کنونی تهران از او نام گرفته، در جنبش مشروطه از مشروطه خواهان حمایت می کرد، و از سوی دیگر برای سرسختی در برابر خواست و اصرار مردم و گروه ها برای برکناری “حسین پاشا خان امیر جنگ” و برخی دیگر و برخورد با مردم نیز استخاره می کند:
“بسم الله الرحمن الرحیم پروردگارا اگر من در این مقدمه که مردم و انجمن ها حسین پاشا خان امیر جنگ و غیره را نمی خواهند سختی کنم و جواب سخت بدهم صلاح من است استخاره خوب بیاید و الا فلا یا دلیل المتحیرین یا الله”. و پاسخ پس از ذکر آیه این است: “برای استنطاق (بازجویی) و محاکمه خیلی خوب است و برای غیر آن خوبی ندارد”.
جالب است که وی با توجه به دشواری هایی که در برابر خود می بیند در سه مرحله درباره ماندن و نماندن در سلطنت و یا واگذاری به پسرش احمد میرزا نیز استخاره می کند و فرصت بازگویی آن نیست. اما باید گفت نقطه عطف استخاره های این شاه مستبد که راه اندیشه کردن درست و مشورت با خردمندان و اهتمام به قواعد اجتماعی و اصول مردم داری و عبرت گرفتن از تاریخ را به روی خود بسته بود و طبعا با تشویق اطرافیان خود دل به اموری چون استخاره و تفاُّل خوش داشته و این گونه در مسیر تسویلات شیطانی گام برمی داشت، استخاره ای است که وی برای به توپ بستن مجلس شورای ملی و گرفتن جان نمایندگان مردم و مدافعان مجلس گرفته است!
۴- و آن اینکه به رغم اقدام ها و فشارهای محمد علی میرزای مستبد برای ناکام گذاشتن مشروطه که در آخرین روزهای سلطنت پدرش مظفرالدین شاه به امضاء و تایید او رسیده بود، مشروطه خواهان مقاومت می کردند و در پی مهار کردن قدرت شاه و اطرافیان وی بودند. شاه که با اقدامات گذشته خود که برخی را با استخاره صورت داده بود، نتوانست به همه اهداف خود برسد، چاره کار را در از میان برداشتن مجلسی می دید که نماد مقاومت در برابر وی بود و طرفداران مشروطه در آن به عنوان نهادی برخاسته از مبارزات مشروطه خواهی سنگر گرفته بودند. اینکه شاه مستبد به واقع نیز تردید داشته یا در پی فریب دادن خود یا اطرافیان بوده تا بگوید به دستور قرآن عمل کرده معلوم نیست اما نتیجه کار یکی است و او می خواهد مجلس را به عنوان نماد دستاورد “مشروطه” و “رای مردم” و حرکت به سوی “مردمسالاری” که مانع یکته تازی او می باشد، از میان بردارد یا از کارایی بیندازد؛ پس چه بهتر که وانمود کند به حکم خدا این کار را کرده هرچند به ریخته شدن خون صدها انسان بینجامد. این است که دوباره دست به قلم می شود و به میرزا ابوطالب می نویسد:
“بسم الله الرحمن الرحیم پروردگارا اگر من امشب توپ به در مجلس بفرستم و فردا با قوه قهریه مردم را اسکات نمایم خوب است و صلاح است استخاره خوب بیاید و الا فلا یا دلیل المتحیرین یا الله”.
و به ادعای میرزا ابوطالب که خود از مخالفان مشروطه است، پاسخ قرآن مثبت می باشد و مایه پیروزی:
“قُل لا تخافا انّنی مَعَکما اسمع واری فأتیاه فقولا له انّا رسولا ربّک فارسل مَعَنا بنی اسرائیل. حکم خداوندی به حضرت موسی و حضرت هارون علیهما السلام شد بروید نزد فرعون و بگویید ما فرستاده خدا هستیم به سوی تو؛ بنی اسرائیل را همراه ما آزاد کن. سابق آیه هم می فرماید نترسید ما با شما هستیم، کارها را می بینیم، حرف ها را می شنویم. این کار باید انجام بشود، غلبه قطعی است اگر چه زحمت در اول داشته باشد”.
تصمیم برای به توپ بستن مجلس و کشتن آن همه انسان در جامعه ای که سال هاست کم و بیش بیدار شده و بهای آن را در سال های مبارزه پرداخته ، البته کار راحتی نیست و جای شگفتی نیست که مستبدی مانند محمد علی میرزا نیز درباره آن مردد باشد، اما کشاندن پای مقدسات به میان و بند کردن این امر سرنوشت ساز که با جان صدها انسان گره خورده به یک استخاره آن هم توسط یکی از مخالفان مشروطه، امری است که جز نام بازی کردن با آیات الهی و استفاده ابزاری از دین و باورهای عمومی چه نامی می توان بر آن گذاشت؟ نه محمد علی میرزا در بدی با فرعون یکسان بود و نه مشروطه خواهان در ردیف موسی و هارون علیهما السلام بودند، اما حربه ای که برای سرکوبی مخالفان استبداد و موافقان مشروطه به کار رفته آیا چیزی جز همان حربه فرعون در تحریک مردم و بر انگیختن نادرست احساس دینی آنان است؟
۶- چنان که خود در دوره معاصر شاهد بوده ایم چگونه جاهلان پندار پیشه و مدعی تفسیر قرآن و شناخت “فرقان” و سران جنایت پیشه و ریاست طلب “منافق” که در چند دهه گذشته، آن همه در جامعه ما خسارت بار آوردند و خون آن همه انسان های بی گناه را ریختند و سرمایه های فکری و علمی فراوانی را از جامعه نیازمند ما گرفتند، نیز آیه و حدیث و نهج البلاغه شریف را ابزار خود ساخته بودند و “سامری” صفت در افکار نادرست خود به نام دین و اسلام راستین می دمیدند و “گوساله” فکری تولید می کردند و جمعی نا آگاه را فریفته آن می ساختند! و پیداست در هر جامعه دینی با غیبت جناب موسی(ع) و منطق روشن و “ید بیضای” او و “عصای” شکافنده امواج متلاطم نیل و از میان برنده دسیسه ساحران، خطر سامریان دو چندان خواهد شد. اگر محمد علی شاه آنچه کرد از جمله به توپ بستن مجلس و در واقع به توپ بستن مشروطه را با همه کاستی هایی که مشروطه داشت، دست کم به نام دین و مقدسات و با نام مبارک “الله” و اوصاف جمالیه “رحمن” و “رحیم” که یادآور رحمت و مهربانی و بزرگ منشی و گذشت است، مرتکب نمی شد و برخی “میرزا ابوطالب”ها نیز که لباس دین و اجتهاد و نیز داعیه روشنفکری۷ داشتند، او را همراهی نمی کردند و حمایت از او را به همان قزاقان روسی و مانند آن وا می گذاشتند، آیا هزینه های آن برای دین و دینداری جامعه به ویژه برخی جوانان کم تجربه بهتر نبود؟ و آیا نمی توان گفت خاستگاه برخی از تندروی ها و حریم شکنی ها و دین گریزی هایی که به نام مشروطه صورت گرفت و نه البته همه آن، همین سوء استفاده های اصحاب قدرت و همراهی یا سکوت برخی کسانی بود که از دین مایه می گذاشتند؟ آیا میان “یا دلیل المتحیرین” گفتن و “یا الله” گفتن محمد علی شاه برای به توپ بستن “خانه ملت” یا زندانی ساختن و تبعید آزادی خواهانی که بر حفظ دستاوردهای مشروطه تاکید داشتند، با کسانی که در سال ۷۸ با نام بردن مقدسات، شبانه به کوی دانشگاه وحشیانه حمله ور شدند، در روش و نتیجه فرقی هست؛ یعنی محلی که جای سکونت و آرامش و امنیت دانشجویان بود حتی اگر خطایی کرده بودند؟ کاری که مایه اعتراض شدید رهبری نظام شد و ایشان در نکوهش آن از جمله اشاره به همین انحراف و سوء استفاده از مقدسات کردند: “بعضی با آوردن نام مقدّس “یا حسین” و “یا زهرا” وارد اتاق دانشجوی بسیجی یا دانشجوی جانباز شوند و او را از خواب بپرانند، یا آن طور حوادثی را به وجود آورند؛ آیا این درست است؟! اینها قلب را می فشارد”۸٫
با همین نگاه است که نگارنده برخی رفتارهای به ظاهر دینی و مذهبی را ارزیابی می کند و به عنوان مثال تاکید دارد مسئولی که حتی به اعتراف “بانیان” و “حامیان” وی در این سال ها آن همه زیان مادی و غیر مادی به بار آورده و آن همه هزینه بر روی دست کشور و جامعه گذاشته، اگر میان دعا خواندن داخل و خارج وی، هر چند برای وجود شریف ولی عصر(عج)، با بوسه زدن وی بر تابوت یک نا مسلمان فرقی باشد، در این است که زیان آن “دعا” از این “بوسه” بارها و بارها بیشتر است! اینکه محمد علی میرزا برای رفع تردید ختنه فرزند خود در ۱۷ ربیع یا واگذاری فلان محل به برخی نزدیکان خود، به هر دلیل متوسل به استخاره شود چندان مهم نیست و به امری شخصی بر می گردد. بسیاری افراد این امر را راهی برای رفع تردید شخصی در امور زندگی خود می دانند و روایاتی نیز شاهد و موید آن است. اما سخن این است که شاه قاجار از یک سو مجلس را تعطیل کرده و مدیریت بخشی از امور مهم کشور را به جای واگذاری به کارشناسان و نخبگان و “اولو الالباب” جامعه به استخاره سپرده و از سوی دیگر دین و مقدسات الهی را ابزار توجیه گری رفتار مستبدانه خود ساخته است.
۷- شاید با خواندن رویه شاه قاجار در پناه بردن به استخاره، آن هم در تعیین سرنوشت جامعه ای که درست یا نادرست به او سپرده شده، دچار شگفتی شویم اما مطالعه تاریخ شاهان و دربارهای شاهی، مسلمان و غیر مسلمان، نشان می دهد که نه وی اولین نفر در این رویه بوده است و نه حتی آخرین نفر. آن همه خواب گذاران، پیش گویان و کاهنان، طالع بینان و جن گیران که شغلی رایج در بسیاری دربارها بوده، نشان می دهد نباید تنها از رویه این شاه مستبد که خود را با آن همه گرفتاری نیز رو به رو می دیده دچار شگفتی شد. اینکه محمد علی میرزا از نظر شخصیت شناسی چگونه فردی بوده و آیا انگیزه واقعی وی رفع تردید بوده است یا دنبال تراشیدن بهانه بوده و یا در پی ساکت کردن و ارضای رگه هایی از وجدان دینی و انسانی که او را به تردید افکنده بوده یا بسته به موارد فرق می کند، دست کم با مطالعات اولیه به اطمینان نمی توان پاسخ داد و اینک جز همان اندازه ای که مرتبط به اصل موضوع است یعنی استفاده ابزاری از دین و مقدسات، برای ما محل توجه و اهتمام نیست. اما یک نکته بسیار مهم را در پدیداری خاستگاه تن دادن به این امور برای تعیین سرنوشت جامعه، نباید نادیده گرفت و آن اینکه محمد علی میرزا انسانی بود که هر اندازه به فرض دارای نبوغ فراوان و تربیت درست و تجربه طولانی بود اما به هر حال فردی محدود با گرایش ها و برداشت ها و خواسته ها و ویژگی های خود بود که حتی بدون در نظر گرفتن ناتوانی های شخصی و ضعف های شخصیتی اش، وقتی بدون داشتن یا تن دادن به قوانین و نهادینه ساختن مقررات، یک تنه خود را در برابر آن همه مسئولیت ریز و درشت می بیند و می خواهد یا وظیفه خود می داند در بسیاری از جزئیات امور مملکت دخالت مستقیم کند و در بحران ها دست کم در پایان خود تصمیم بگیرد، طبیعی است که در توان فردی خود کم می آورد و تصمیمات نادرست می گیرد یا به راه هایی چون استخاره متوسل می شود. اگر وی تنها به اندازه قدرت تصمیم گیری درست خود قبول مسئولیت می کرد و سایر امور را برابر قوانین و مقررات به افراد و نهادهای تعریف شده می سپرد و خود را از رایزنی مستمر با نخبگان جامعه با دلایل واهی محروم نمی ساخت و دایره مشاوران خود را به برخی اطرافیانی که عمده تلاش و اهتمام آنان خشنود سازی و راضی نگه داشتن شاه و برخی خاصان وی و امن نشان دادن کاذب جامعه و خوب جلوه دادن عملکرد خود است، محدود نمی کرد، بی شک نیازی به بهره جستن از مقدسات برای حبس و قتل بی گناهان و مخالفان نداشت و “مشروطه” را با یک استخاره میرزا ابوطالب که ادعای “مشروعه”خواهی داشت، به توپ “قزاقان روسی” نمی بست و سرانجام وی نیز به پناهندگی خود و خانواده اش به سفارت روس و برکناری از سلطنت و افتادن کار آن به دست یک کودک نمی کشید و سپس از آن میان خرابه های قاجاریان، نظامی مستبدتر دیگری به نام رضاخان میرپنج سر بر نمی آورد و اِنّ فی ذلکَ لآیاتٍ لاولی الالبابِ والسلام.
پاورقی:
۱ – متن این سخنان را می توان در روزنامه جمهوری اسلامی شنبه ۹ شهریور خواند.
۲ – غافر، آیه ۲۶٫
۳ – نازعات، آیه ۲۴: فقال انا ربکم الاعلی.
۴ – کهف، آیه ۱۰۳و ۱۰۴٫
۵ – در این باره از جمله می توان مقاله “مهمترین چالش های فقهی عالمان عصر مشروطه در عرصه قانون گذاری” را مطالعه کرد که جناب حجت الاسلام سید عباس رضوی نوشته است و در سه قسمت در مجله حوزه در سال ۱۳۸۵ منتشر شده است.
۶ – این گونه شاهان خود را نوعا سایه خداوند روی زمین می دانسته اند اما به صورت مشخص اینک می توان به تنها صدایی که از پدر وی مظفرالدین شاه باقی مانده اشاره کرد که به صراحت خود را “سایه خداوند” خوانده است.
۷ – میرزا ابوطالب از شاگردان شیخ انصاری بود و نوشته اند به رتبه اجتهاد دست یافته بود و به دلیل آشنایی با زبان های فرانسوی و ترکی اسلامبولی از آثار برخی متفکران غربی و اوضاع اروپای مدرن آگاهی داشته و در نوشته های خود استفاده می کرده است و سال ها پیش از مشروطه نوشته ای را ترجمه کرد که در آن به مسایل اجتماعی بشر و تمدن ها پرداخته شده بود.
۸ – پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله خامنه ای، سخنرانی ۲۱/۴/۱۳۷۸٫
منبع: روزنامه جمهوری اسلامی