حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی می گوید: تأمل در فرازهای آغازین زیارت اربعین نشان می دهد قیام امام حسین علیه السلام نه تنها آیین پیامبر بزرگ اسلام صلى الله علیه و آله را نجات داد، بلکه از محو اهداف رسالت سایر انبیا نیز جلوگیرى کرد.

به گزارش مرجع ما به نقل از شفقنا، در یادداشتی که به مناسبت روز اربعین حسینی بر روی پایگاه اطلاع رسانی این مرجع تقلید قرار گرفته، آمده است: زیارت امامان معصومین ، با آن همه برکات معنوى و مادّى به عنوان «اولیاءاللَّه» و درخواست از آنان به عنوان «شفیعان درگاه الهى» و «عباد صالحین پروردگار» عین توحید و یکتاپرستى است، و سبب پرورش روح تقوا و ایمان است. در زیارت آنها، گاه صدها بار نام خداى یگانه برده مى شود و با «نماز زیارت» که نیایش خالصانه اى به درگاه خداست پایان مى یابد،لذا زیارات ائمه(علیهم السلام)، آمیخته با بلندترین و پر محتواترین مناجاتها و راز و نیاز[۱]الهى است. آن جا که پس از سلام و درود به امام زیارت شونده، خالصانه با خدایت نجوا مى کنى.[۲]

لذا هیچ کس «زیارت » را با «عبادت» نباید اشتباه کند، عبادت و پرستش مخصوص خداست، و منظور از زیارت احترام و بزرگداشت بزرگان اسلام و طلب شفاعت از آنها در پیشگاه خدا مى باشد، حتّى در روایات آمده که شخص پیامبر صلى الله علیه و آله گاه به زیارت اهل قبور مى رفت و در بقیع مى آمد و بر آنها سلام و درود مى فرستاد.[۳]،[۴]

فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام

روایات مربوط به فضایل زیارت امام حسین (صلوات اللَّه علیه) بسیار زیاد است،در این زمینه می توان  به یکى از مهمترین مصادر و منابع مورد اعتماد علماى شیعه یعنى کتاب «کامل الزیارات»[۵] (تألیف محدّث و فقیه جلیل القدر، صاحب صدق و امانت، استاد مرحوم شیخ مفید رحمه الله و جمعى از بزرگان دیگر یعنى جعفر بن محمّد بن قولویه) اشاره کرد.[۶]

در این زمینه می خوانیم: هیچ ملک مقرّب و پیامبر مرسلى نیست مگر این که از خدا طلب مى کند که اذن زیارت امام حسین علیه السلام را برایش صادر کند، پس پیوسته، فوجى از ارواح انبیا و فرشتگان (از آسمانها) پایین مى آیند و فوجى بالا مى روند.[۷]

در روایت دیگر آمده است:«هر شب هفتاد هزار فرشته از آسمان فرود مى آیند و پس از طواف خانه خدا و زیارت قبر پیامبر صلى الله علیه و آله وامیرمؤمنان علیه السلام، به زیارت قبر امام حسین علیه السلام مى روند وقبل از طلوع خورشید به آسمان عروج مى کنند».[۸]

هم چنین یکى از یاران امام صادق علیه السلام از آن حضرت نقل مى کند که فرمود: «رسول گرامى و على علیهما السلام و فاطمه علیها السلام و همه ائمّه علیهم السلام براى زوّار امام حسین علیه السلام دعا مى کنند»[۹] و نیز نقل مى کند که آن حضرت فرمود: «آیا دوست ندارى از کسانى باشى که از دنیا بیرون مى روند در حالى که گناهى بر آنها نیست؟ آیا دوست ندارى از آنانى باشى که رسول اللَّه صلى الله علیه و آله با آنان مصافحه مى کند؟»[۱۰] (پس زیارت آن حضرت را فراموش مکن).[۱۱]

سلام های توصیفی در فراز آغازین زیارت اربعین

بی شک ناب ترین و خالص ترین مفاهیم و مضامین توحیدى در زیارتنامه هاى مربوط به ائمۀ معصومین(علیهم السلام)مورد توجه قرار قرار گرفته است .[۱۲]در این میان زیارت اربعین  از مضامین بسیار بلند و جامعى [۱۳]برخوردار است.[۱۴]

زیارت اربعین با سلام های توصیفی از امام صادق(علیه السلام)و درود بر حضرت ابى عبداللَّه علیه السلام و بیان ویژگى ها و صفات آن حضرت شروع شده، سپس به تشریح اهداف و آثار قیام آن حضرت پرداخته است.[۱۵]

باید دانست آنچه در زیارت مهم است کیفیّت است نه مقدار و کمیّت و گاه یک سلام یا چند سلام کوتاه جاى یک زیارت طولانى را مى گیرد.[۱۶]لذا می خوانیم:

السَّلامُ عَلى وَلِىِّ اللَّهِ وَحَبیبِهِ؛ سلام بر ولىّ خدا و دوستدارش.[۱۷]

السَّلامُ عَلى خَلیلِ اللَّهِ وَنَجیبِهِ؛ سلام بر خلیل خدا و محرم اسرارش.[۱۸]

السَّلامُ عَلى صَفِىِّ اللَّهِ وَابْنِ صَفِیِّهِ؛سلام بر برگزیده خدا و فرزند برگزیده اش.[۱۹]

السَّلامُ عَلىَ الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ؛ سلام بر حسین مظلوم شهید (در راه خدا).[۲۰]

السَّلامُ على اسیرِ الْکُرُباتِ، وَقَتیلِ الْعَبَراتِ؛سلام بر اسیر در بند ناگوارى ها و کشته اى که اشک فراوان بر او ریخته مى شود.[۲۱]

طبق نقل «کلینى» و «ابن قولویه» گروهى از یاران امام صادق علیه السلام نزد آن حضرت بودند، یکى از بزرگان آنها عرض کرد:[۲۲]فدایت شوم، من بسیارى از اوقات امام حسین علیه السلام را یاد مى کنم، در آن لحظه چه بگویم؟ فرمود: سه مرتبه بگو:[۲۳]«السَّلامُ عَلَیْکَ یا اباعَبْدِاللَّه»[۲۴]چرا که سلام ، از دور یا نزدیک به آن حضرت مى رسد.[۲۵]

معانی مختلف سلام

« سلام»،در لغت به معنى صلح و آرامش است[۲۶] زیرا در آن سلامت از خونریزى و جنگ است.[۲۷]

سلام به معنى وسیع کلمه  دلالت بر سلامت روح و فکر و زبان و رفتار و کردار  دارد.[۲۸]

سلام به معنى تسلیم است [۲۹] و بعضى آن را به معنى اطاعت تفسیر کرده اند.[۳۰]

سلام  ترسیم یک محیط  بهشتى است خالی از هر گونه اذیت و ایذاء.[۳۱]

سلام نشانه یک محیط امن و امان، یک محیط مملو از صفا و صمیمیت و پاکى و تقوا و صلح و آرامش است .[۳۲]

معنای سلام در فراز آغازین زیارت اربعین

معنى سلام فرستادن بر امام حسین (علیه السلام) در فرازهای ابتدایی زیارت اربعین تقاضاى سلامت امام حسیبن(علیه السلام) از پیشگاه خدا است؛[۳۳] به ویژه آنکه وقتی  زیارتى از زیارات ائمّه طاهرین (صلوات اللَّه علیهم اجمعین) را می خوانیم،  قرب و لطف و رحمت و کرامت آنها را در نظر می آوریم و این که آنها شفیعان درگاه و مقرّبان خدایند؛ کلام ما را مى شنوند و سلام ما را جواب مى گویند و بر جایگاه و مقامى که هم اکنون در آن قرار داریم شاهد و ناظرند .[۳۴]

در فرازهای ابتدایی زیارت اربعین؛ تسلیم قولى و عملى در برابر حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) آشکار است، زیرا کسى که به او سلام مى فرستد و تقاضاى سلامت او را از خدا مى کند نسبت به او عشق مى ورزد و او را به عنوان امام واجب الاطاعه مى شناسد.[۳۵]

حسین (علیه السلام)؛ وارث انبیاء

تأمل در فرازهای آغازین زیارت اربعین نشان می دهد قیام امام حسین علیه السلام نه تنها آیین پیامبر بزرگ اسلام صلى الله علیه و آله را نجات داد، بلکه از محو اهداف رسالت سایر انبیا نیز جلوگیرى کرد. چرا که رسول خدا صلى الله علیه و آله کامل کننده رسالت پیامبران گذشته و خاتم رسولان و دین او خاتم ادیان بود.[۳۶]

گویا تلاش هاى همه انبیاى گذشته مقدّمه اى بود براى ظهور پیامبر خاتم و سپردن پرچم هدایت بشرى به دست آن حضرت تا دامنه قیامت.[۳۷]

مى دانیم این آیین که خاتم ادیان الهى بود، در عصر حکومت معاویه و یزید مورد[۳۸] تهدید قرار گرفت، به ویژه در سلطنت یزید؛ و بیم آن مى رفت که ثمرات تلاش هاى انبیا و به ویژه پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله به فراموشى سپرده شود. در چنین شرایطى شهادت امام حسین علیه السلام به احیاى آیین خدا کمک کرد و درخت توحید و نبوّت را طراوت و سرسبزى تازه اى بخشید.[۳۹]

و شاید به همین دلیل در فراز آغازین زیارت اربعین» نه تنها امام حسین علیه السلام وارث پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله بلکه وارث انبیاى بزرگى همچون حضرت آدم علیه السلام، حضرت نوح علیه السلام، حضرت ابراهیم علیه السلام، حضرت موسى علیه السلام و حضرت عیسى علیه السلام نامیده شده است.[۴۰]

گویا حسین علیه السلام همچون گلابى است که از گل هاى متعدّد گلستان توحید و نبوّت گرفته شده، بوى همه انبیاى گذشته را دارد و وارث همه آنهاست.[۴۱]

تبیین مفهوم «امام حسین(علیه السلام) وارث انبیای الهی»

مساله« ارث خلافت و حکومت» در خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ائمه اهل بیت(علیهم السلام) از جمله امور مهمی است که در روایات به آن اشاره شده است[۴۲]؛از جمله در حدیثى از امام صادق( علیه السلام) مى خوانیم که وقتى از تفسیر  آیه أُولُوا الْأَرْحام [۴۳]،[۴۴] سؤال کردند امام(علیه السلام) فرمود: این در باره فرزندان حسین (علیه السلام) نازل شده، و هنگامى که راوى سؤال کرد آیا این در باره ارث اموال نیست؟ امام فرمود نه در باره حکومت و ولایت است.[۴۵] بدیهى است منظور از این احادیث توجه دادن به این نکته است که ارث مفهوم وسیعى دارد که هم ارث اموال را شامل مى شود و هم ارث خلافت و ولایت را.[۴۶]

این توارث هیچگونه شباهتى با مساله توارث سلطنت در سلسله پادشاهان ندارد، اینجا توارثى است بخاطر شایستگى ها و لیاقتها و لذا در میان فرزندان امامان تنها شامل حال کسانى مى شد که داراى این شایستگى بودند، درست شبیه آنچه ابراهیم (علیه السلام) براى فرزندان خود از خدا مى خواهد، و خداوند به او مى گوید:امامت و ولایت من به آن گروه از فرزندان تو که در صف ظالمان قرار داشته اند نمى رسد بلکه مخصوص پاکان آنها است.[۴۷]

لذا اینچنین است که  در زیارات در مقابل قبور شهیدان راه خدا از جمله در مقابل قبر امام حسین(علیه السلام) مى گوئیم: سلام بر تو اى حسینى که وارث آدم، وارث نوح، وارث ابراهیم، و وارث موسى و عیسى و محمدى … که این ارثى است در جنبه هاى اعتقادى و اخلاقى و معنوى و روحانى .[۴۸]

شباهت امام حسین (علیه السلام) و حضرت ابراهیم(ع)

در اثر حصول معرفت، گاه این شناخت به مرحله عشق و محبت مى رسد که انسان همه چیز را در راه محبوب مى دهد چنان که در حالات حضرت ابراهیم (على نبینا وآله وعلیه السلام) آمده، آن حضرت ثروت هنگفتى داشت فرشته اى از فرشتگان آسمانى مامور امتحان وى شد؛[۴۹]ابراهیم (علیه السلام) به یک جلوه همه ثروت خود را مى بخشد، زیرا غیر از او کسى نمى بیند و اگر هم ببیند اعتبارى براى آن ها در نظر نمى گیرد.[۵۰]

لذا انسان ها مى توانند به این مقام برسند که ماسواى خدا را فداى پروردگار و خالق کنند و محبوب حقیقى را بر دیگران مقدم دارند؛ در سر سلسله این افراد انبیاء و ائمه (علیه السلام) جلوه و درخشندگى خاصى دارند، حالات آنها در قرآن و دیگر منابع نشان دهنده ایثار و گذشتن از همه چیز در راه محبوب است، زیرا عظمت او را درک کرده و غیر او را ناچیز تلّقى مى کردند به طور نمونه امتحانات و ابتلائات ابراهیم (على نبیّنا وآله وعلیه السلام) در انبیاء و واقعه کربلا و جانبازى حسین بن على (علیه السلام) در بین اولیاء و گذشتن او از همه چیز خود در حالى که شرایط براى صلح و رسیدن به مقامات دنیوى آماده بود زبانزد خاص و عام است.[۵۱]

اینگونه است که  امام حسین علیه السلام در گفت و گو  با عبداللَّه بن عبّاس فرمود: «…وَ اسْتَعْصَمْتُ بِالْکَلِمَهِ الّتی قالَها ابْراهیمُ الْخَلیلُ علیه السلام یَوْمَ أُلْقیَ فی النَّارِ: (حَسْبِی اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ) فَکانَتِ النَّارُ عَلَیْهِ بَرْداً وَسَلاماً؛». « هر گاه و احساس کنم امنیّت حرم در خطر مى افتد) به جاى دیگر خواهم رفت، و به سخن ابراهیم علیه السلام آنگاه که در آتش افکنده شد پناه مى برم که گفت: «حَسْبِىَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ ؛ خدا مرا کافى است و او بهترین حامى من است». در نتیجه، آتش بر او سرد و سالم گردید».[۵۲]

امام حسین(علیه السلام) و دفاع از جایگاه رفیع امامت و ولایت

در فرازی از زیارت اربعین می خوانیم:« السَّلامُ عَلى وَلِىِّ اللَّهِ وَحَبیبِهِ؛ سلام بر ولىّ خدا و دوستدارش»[۵۳]، در این زمینه امام باقر علیه السلام در آن حدیث معروف فرمودند:؛ اسلام بر پنج پایه بنا شده است: نماز و زکات و حج و روزه و ولایت . زراره پرسید: کدام یک از همه مهمتر است؟ امام علیه السلام فرمود: ولایت ، زیرا ولایت کلید (موفّقیّت) بقیّه است و والى راهنماى انجام آنها».[۵۴]

منظور از ولایت چیست؟

عدّه اى معتقدند منظور از ولایت، محبّت و دوستى و عشق به اهل بیت علیهم السلام و توسّل به آن بزرگواران است؛ در حالى که منظور از ولایت در اینجا تشکیل حکومت است. یعنى یک مسلمان علاوه بر نماز و زکات و حج و روزه، باید حکومت [۵۵]اسلامى را پذیرا باشد.[۵۶] بنابراین، ولایت تنها عشق و علاقه و محبّت و توسّل نیست، بلکه به معناى پذیرش برنامه هاى حکومت اسلامى از سوى امامان معصوم یا پیامبران الهى علیهم السلام است. و لذا در طول تاریخ هر یک از پیامبران قدرت پیدا کردند تشکیل حکومت دادند. حضرت داوود، سلیمان، موسى علیهم السلام و رسول مکرم اسلام صلى الله علیه و آله از جمله آن بزرگوارانند. و اگر پیامبرانى چون حضرت ابراهیم و عیسى علیهما السلام دست به این کار بزرگ نزدند، فرصت یا امکانات کافى در اختیار نداشتند.[۵۷]

لذا امام حسین علیه السلام براى اینکه صرفاً به شهادت برسد به کربلا نیامد، بلکه در پى اهدافى از جمله تشکیل حکومت اسلامى [۵۸]عزم کربلا کرد؛ هر چند مى دانست در پایان شهید مى شود.[۵۹]

اخلاص و خدا محوری؛ رمز بقای انقلاب امام حسین (علیه السلام)

تفکر در فراز ابتدایی زیارت اربعین، پرده از واقعیتی به نام اخلاص و خدا محوری در نهضت حسینی پرده بر می گشاید؛لذا در زیارتنامه هاى مربوط به امام حسین علیه السلام از جمله زیارت وارث مى خوانیم:«اشْهَدُ انَّکَ قَدْ اقَمْتَ الصَّلاهَ، وَآتَیْتَ الزَّکاهَ، وَامَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ، وَنَهَیْتَ عَنْ الْمُنْکَرِ، وَاطَعْتَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ حَتّى اتیکَ الْیَقینُ ؛ شهادت مى دهم که تو (امام حسین علیه السلام) نماز را بپا داشتى، و زکات را پرداختى، و امر به معروف و نهى از منکر کردى، و تا هنگام شهادت از خدا و رسولش اطاعت کردى».[۶۰]،[۶۱]

لذا می توان دریافت عنصر نیّت و انگیزه الهى در قیام امام حسین علیه السلام بسیار ممتاز است. آن حضرت فقط و فقط براى رضاى خدا و احیاى دین حق دست به قیام زد و هرگز هیچ عنصر دنیوى و جاه طلبانه در قیام او دخالت نداشت؛ جاى جاى تاریخ کربلا گواه این مدّعاست. از این رو، امام علیه السلام در این نهضت همواره به وظیفه الهى خویش مى اندیشید و نتیجه را به خدا واگذار کرد. این حقیقت بارها در کلمات، سیره و رفتار امام حسین علیه السلام جلوه گر شده است.[۶۲]

آرى؛ آنجا که آیین خدا به خطر افتد و خطر سلطه شرک و کفر و ظلم و الحاد بر جامعه اسلامى احساس شود، تقدیم جان و مال و مقام، کارى است والا و پر ارزش.[۶۳]

در واقع، آیین خدا که راهگشاى همه انسان ها به سوى سعادت جاویدان است به قدرى مهم است که مردانى همچون امام حسین علیه السلام و یاران با ایمانش براى نجات آن از سلطه منافقان و دشمنان حق، هستى خویش را مخلصانه تقدیم مى کنند.[۶۴]

سخن آخر

امید است با تأمل در زیارت اربعین ،هدف آن حضرت از این قیام و آن شهادت را دریابیم  تا ما هم از آن سرور آزادگان الگو بگیریم و [۶۵]و زیارت هایمان مصداق واقعی «عارفاً بحقّه» باشد.[۶۶]

[۱] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۰۸.

[۲] همان؛ ص ۲۰۹.

[۳] ر.ک: صحیح مسلم ، سنن ابوداود ، نسایى ، مسند احمد ، صحیح ترمذى، سنن بیهقى .

[۴] اعتقاد ما ؛ ص۱۰۸.

[۵]  مؤلّف این کتاب در مقدّمه آن مى گوید:« آنچه در این کتاب نقل کرده ام از طریق موثّقین از اصحاب ما مى باشد» و بر این اساس بعضى ازبزرگان تمام روات آن را معتبر و از ثقات شمرده اند.( کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۳۵۸).

[۶] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۳۵۸.

[۷] کامل الزیارات؛ ب ۳۹؛ ص ۱۱۴؛ ح ۴.

[۸]  همان ؛ح ۲.

[۹] همان؛ ب ۴۰؛ ص ۱۱۶؛ ح ۱.

[۱۰] همان؛ ب ۴۱؛ ص ۱۱۸؛ ح ۳.

[۱۱] کلیات مفاتیح نوین، ص ۳۵۹.

[۱۲] داستان یاران: مجموعه بحث هاى تفسیرى حضرت آیت الله العظمى مکارم شیرازى (مدظله) ؛ ص۶۳.

[۱۳] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۳۶۴.

[۱۴] همان؛ ص۳۶۵.

[۱۵] اهداف قیام حسینى ؛ ص۷۳.

[۱۶] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۸.

[۱۷] همان ؛ ص۴۰۱.

[۱۸] همان.

[۱۹] همان.

[۲۰] همان.

[۲۱] همان.

[۲۲] همان ؛ ص۳۷۱.

[۲۳] همان.

[۲۴] در روایت کافى به جاى« السلام علیک یا ابا عبداللّه»« صلى اللَّهُ علیک یا ابا عبداللّه» آمده، ولى روایت کامل الزیارات( السلام علیک یااباعبداللَّه) با ادامه حدیث هماهنگ تر است، زیرا در هر دو روایت امام علیه السلام بعد از آن فرمود:« چرا که« سلام» از دور یا نزدیک به او مى رسد».

[۲۵] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۳۷۱.

[۲۶] تفسیر نمونه ؛ ج ۲ ؛ ص۸۱.

[۲۷] پیام قرآن ؛ ج ۴ ؛ ص۳۹۸.

[۲۸] تفسیر نمونه ؛ ج ۱۳ ؛ ص۱۰۶.

[۲۹] کتاب النکاح ؛ ج ۳ ؛ ص۱۱۲.

[۳۰] تفسیر نمونه ؛ ج ۲ ؛ ص۸۱.

[۳۱] همان ؛ ج ۱۳ ؛ ص۱۰۶.

[۳۲] همان.

[۳۳] همان ؛ ج ۱۷ ؛ ص۴۱۷.

[۳۴] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۸.

[۳۵] تفسیر نمونه ؛ ج ۱۷ ؛ ص۴۱۸.

[۳۶] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص۶۵۹.

[۳۷] همان.

[۳۸] همان.

[۳۹] همان؛ ص ۶۶۰.

[۴۰] همان.

[۴۱] همان.

[۴۲] تفسیر نمونه ؛ ج ۱۷ ؛ ص۲۰۸.

[۴۳] سورۀ احزاب آیۀ ۶.

[۴۴] تفسیر نمونه ؛ ج ۱۷ ؛ ص۲۰۸.

[۴۵] ر.ک:برهان؛ج ۳؛ ص ۲۹۲ -۲۹۳؛ح۱۶.

[۴۶] تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۲۰۹.

[۴۷] همان.

[۴۸] همان.

[۴۹] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین) ؛ ج ۱ ؛ ص۲۳۱.

[۵۰] همان.

[۵۱] همان.

[۵۲] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص۳۴۰.

[۵۳] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۴۰۱.

[۵۴]  کافى؛ ج ۲؛ کتاب الایمان والکفر؛ باب دعائم الاسلام؛ ح ۵.

[۵۵] اهداف قیام حسینى ؛ ص۸۶.

[۵۶] همان؛ص ۸۷.

[۵۷] همان.

[۵۸] همان.

[۵۹] همان؛ ص ۸۸.

[۶۰] مفاتیح نوین؛ ص ۳۸۲، بحارالانوار؛ ج ۹۸؛ ص ۱۹۷؛ ح ۳۲.

[۶۱] اهداف قیام حسینى ؛ ص۳۸.

[۶۲] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص۳۰.

[۶۳] همان ؛ ص۲۳۰.

[۶۴] همان.

[۶۵] اهداف قیام حسینى ؛ ص۹.

[۶۶] همان؛ ص ۱۰.