بسم الله الرحمن الرحیم

حدود فقهی وعلمی

مساله رویت پذیری هلال ماه

مهدی دانشیار-مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم علیه السلام

تقویم قمری هلالی تقویمی است که از نظر شرع مقدس اسلام به عنوان روزشمار پذیرفته شده و از بدو طلوع اسلامدر منطقه عربستان تا به حال حاضر به رسمیت شناخته شده که مشتمل بر دوازده گردش ماه حول زمین یا رویت دوازده هلال پی در پی می باشد

شرع مبین اسلام با التفات به مساله نجوم وبسیاری از احکام فقهی خود را بر اساس اوقات و حالات مبتنی بر علم نجوم تنظیم کرده و ابزار را به دست حاسبین داده و ملاک را خود تعیین نموده است به عنوان مثال حکم و ملاک را بر این اساس قرار داده که مسلمین رو به سوی مسجدالحرام نماز را اقامه نمایندو خود هدایت کرده که برای پیدا کردن جهت قبله می توان از ستارگان استعانت جست پس طریق عمل بر عهده علمای علم نجوم استکه در هر منطقه ای چگونه از مبانی ریاضی ونجوم کروی جهت قبله را محاسبه کنند. پس هر قدر که علماتجربه ای بیشتر و دقت عملی مضاعف داشته باشند در تحصیل سمت قبله خطای کمتری گریبانگیر آنها خواهد بود

ویا در شرع عنوان شده که نماز فجر را در صبح صادق و ظهر را در زوال خورشید و مغرب را در حرکت حمره مشرقیه از بالای سر ناظر بخوانند پس این ملاک را شرع ارائه نموده پس محاسبه اوقات شرعی در هر منطقه بر عهده علمای علوم خاصه چون ریاضی و نجوم است و دقت آنها هم مبتنی بر دانش وتجربه آنهاستو اجتهادی که در یافتن طریقه تحصیل آن نموده اند.

در زمینه رویت پذیری هلال ماه نیز مساله به همین طریق استوار است که شارع مقدس ملاک وبستر را بصورت کلی ارائه می دهد و دانشمندان علوم در محور همان ملاکها به تکاپو پرداخته و پیشبینیهای خود را با آزمون وخطا پیش می برند تا به معیاری تقریبا در خور با آن ملاک دست پیدا کنند.

یعنی به عبارتی فقه جهت و ملاک وبستر تکاپوهای علمی را فراهم می آورد و علم در آن چهار چوب به تجربه ومحاسبه می پردازد.

نکته قابل گفتن در این حوزه این است که هر قدر از لحاظ زمانی از سرچشمه اصلی معارف اسلامی فاصله می گیریم و از زمان حضور فیزیکی پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام می گذرد ارائه مبانی فقهی شارع در قرون مختلف با در نظر گرفتن تشکیک احادیث و روایات و منقولات دچار تشویش می شود چنانچه در مذهب شیعه جعفری با ارائه و مطرح کردن مساله اجتهاد عالم به و تقلید سایر غیر متخصصین در فروع از آنها زمینه بروز ملاکهای متفاوت در عرصه های مختلف فقهی به وجود آمده که ممکن است دو عالم حوزه فقه در ارائه ملاک اسلام در مساله رویت هلال با هم اختلاف نظر داشته باشند و همین زمینه منجر می شود که عالمان علوم خاصه نظیر نجوم و ریاضی ملاکهای متفاوتی را در دست داشته باشند پس لاجرم می باید در بستر ملاکهای متفاوت تحقیقاتی علمی صورت بپذیرد

آیا تعارضی بین علم فقه و علوم خاصه (ریاضی ونجوم)وجود دارد؟

اگر در متون بالا دقت کرده باشیم متوجه می شوید که این علوم در عرض هم نیستند بلکه در طول هم قرار دارند یعنی علم فقه بستر و ملاک را مشخص می کند و علوم خاصه تحقیق و پژو هش و محاسبه و تجربه در آن راستا را بر عهده می گیرد تا به معیاری جامع در آن چهار چوب دست یابد

حکم شرع و علم در زمینه رویت هلال چیست؟

از نظر علمی وقتی سه جرم ماه وزمین و خورشید در یک راستا قرار می گیرند هلال ماه کهنه انسلاخ پیدا کرده و ماه جدید شروع می شودکه این حالت که مقارنه نام دارد در حد ثانیه قابل محاسبه است

اما ملاک شرعی در اول ماه قمری با اول ماه نجومی متفاوت است  شرع حکم داده اول ماه را وقتی که هلال را دیدی شروع کن و بشمار تا29 یا 30 روز که هلال ماه بعدی راببینیو موضوع در این نیست که کی مقارنه است یا کی نیست بلکه رویت پذیری را با چشم ملاک قرار داده است. به همین لحاظ ممکن است اول ماه محاسبه ای با اول ماه شرعی تا دو روز هم اختلاف داشته باشند یعنی لحظه رویت هلال دو روز بعد از مقارنه باشد. واینکه چرا حکم شارع مقدس اینگونه است در قلمرو پاسخ ما نیست.

آیا ممکن است که برای افراد مختلف در یک منطقه عید فطرهای متفاوت باشد؟

حتما چنین چیزی ممکن است چرا که ملاکهای متفاوت از مراجع تقلید مختلف زمینه به وجود آمدن اول ماه های متفاوت را هم به وجود می آورد و هرکسی باید طبق و ظیفه شرعی خود عمل نماید اگر چنانچه زمینه رویت هلال ماه در چهار چوب مرجع که از آن تقلید می کند به یقین و اطمینان رسید باید طبق یقین خود عمل کند و الا حکم را به مرجع خود واگذار نماید.

اختلاف بین تقویم و حاکم شرع و مراجع عظام تقلید چگونه خواهد بود؟

به هر حال تقویم مقوله ای است که بر مبنای پیش بینی تنظیم می شود وبرای تحقق پیش بینی در چهار چوب ملاکهای مرجع خاص احتیاج به تجارب رصدی فراوانی می باشد مدتها که مساله رویت بر مبنی رویت در شامگاه با چشم غیر مسلح مطرح بود و تجارب رصدی هزار ساله در این زمینه منجر به ظهور پیش بینی های خطا ناپذیری را به وجود آورده بود وبعد از آن که رویت با چشم مسلح در شامگاه مطرح شد تجارب رصدی 20 ساله زمینه را برای به وجود آمدن معیارهای جدیدو خطا ناپذیر به وجود آوردتا اینکه در چند سال اخیررویت با ملاک رویت در روز مطرح شد به دلیل کم بودن تجارب علمی در این زمینه پیش بینی ها با مشکلات فراوانی همراه است وتعارض پیش بینی ها وعمل که شاهد آن هستیم ما حصل این بی تجربگی علمی است که هر قدر که این تجارب مضاعف شود به سوی معیاری دقیق تر رهنمون خواهیم شد پس اختلاف بین تقویم وتجربه و محاسبات اخیر غیر قابل اجتناب می باشد

 و اما اختلاف بین حاکم شرع وسایر مراجع تقلید هم همانطور که گفتیم به علت اختلاف در ملاکهای متفاوت است و اگر حاکم شرع هم موازی سایر مراجع تقلید در نظر بگیریم این اختلاف بدیهی به نظر می رسد و تا زمانی که حاکم شرع حکمی را در این مورد نکرده باید مقلدان سایر مراجع مطابق ملاک مرجع انتخابی خود وظیفه شرعی خود را انجام دهند

نتیجه:

 پس فقه در حقیقت چهار چوب کلی وملاک را در مورد رویت هلال مشخص می کند و علوم خاصه چون ریاضی ونجوم کروی در پی تالش جهت بدست آوردن معیار هایی دقیق و غیر قابل خطا در بستر و چهار چوب ملاک فقهی هستند و حدود دو حوزه با یکدیگر متفاوت استو این دو در طول هم قرار دارند نه در عرض هم که دچار تعارض شوند