به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

مدیر مرکز مطالعات فرهنگی اجتماعی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی معتقد است: با وجود اینکه بخشش و هبه خیلی از استرس ها و اضطراب ها را کاهش می دهد و در جامعه نوعی همگرایی و همدلی ایجاد می کند اما کمبود معنویت گرایی در جامعه و عدم توجه به آخرت سبب شده تا این مساله در جامعه بسیار کمرنگ شود.

به گزارش شفقناٰ ، بخشش به عنوان مساله انتزاعی که دارای ابعاد مختلف جامعه شناختی و حقوقی است نیازمند تحلیل و بررسی است به ویژه آنکه در آموزه های دینی ما بسیار مورد تاکید و توجه قرار گرفته است و نمونه های فراوانی از آن را در زندگی پیشوایان دین می بینیم.

علیرغم فراوانی روایات و احادیث و حتی سیره عملی ائمه(ع) در این زمینه متاسفانه این فرهنگ در جامعه ما کمرنگ است. به همین منظور برای بررسی موانع و مشکلات این مساله و راهکارهای ترویج و اشاعه آن به سراغ حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد حسین پوریانی مدیر مرکز مطالعات فرهنگی اجتماعی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی آمدیم ، گفت وگوی شفقنا با این مدرس حوزوی و جامعه شناس را درادامه می خوانید:

 بخشش و هبه در فقه و اسلام چه جایگاهی دارد و به چه چیزی بخشش می گویند؟

هبه در دو سطح فقهی و حقوقی و اجتماعی قابل تحلیل و بررسی است. هبه در واقع به این معناست که کسی چیزی را به دیگری مجانی و بلاعوض دهد و در فقه اسلامی عقد تملیکی مالی به رایگان به دیگری است که ارکانی دارد که یکی همان فرد بخشنده است و یک رکن دیگر فرد گیرنده است و یک رکن دیگر همان عین یا چیزی است که پرداخت می شود لذا شرایطی برای بخشنده یا هبه کننده و هبه شونده است که آن واهب و مرهوب له باید بالغ، عاقل، قاصد و مختار باشند و لذا تفاوت کوچکی بین هبه و صدقه وجود دارد و آن اینکه هبه یا بخشش این است که مجانی چیزی را به قصد جلب و محبت و دوستی به کسی بدهند یعنی قصد قربت و ثواب از لحاظ فقهی در آن شرط نیست اما صدقه یعنی چیزی را رایگان برای ثواب و هدیه در راه خدا به کسی بدهند.

 در سیره امام علی(ع) و امام حسن(ع) و نیز دیگر معصومین موارد زیادی از بخشش وجود دارد با این همه این خصلت مومنانه کمتر در جامعه دیده می شود، جهت یادآوری اذهان مخاطبان بفرمائید بخشش در سیره ائمه(ع) و به ویژه امام علی(ع) چیست؟

در سیره ائمه(ع) خصوصا امام علی(ع) در کتاب غررالحکم روایات زیادی در خصوص بخشش آمده که امیرالمومنین(ع) می فرماید: بذل و بخشش ستایش مردم را به دنبال دارد یعنی برترین شرافت ها بذل احسان است و بخشش بسیار، نشانه فضیلت و کمال است و کسی که کرامت نفس دارد و بزرگوار است بذل احسان و برآوردن حاجت حاجتمندان بر او آسان است.

روایت دیگری است که بذل احسان از خوی بزرگواران است یعنی اگر تحلیل محتوایی داشته باشیم در خصوص بخشش و هبه می بینیم که ستایش مردم را به دنبال دارد و برترین شرافت ها تلقی می شود و نشانه فضیلت و کمال است و کرامت نفس ایجاد می کند و خوی و عادت بزرگواران و مردان نیک این است که بخشش کنند.

 مصادیق بخشش امروزه در جامعه امروز چیست؟

مصادیق بخشش امروزه در جامعه ما خیلی گسترده است و در دو سطح خرد و کلان باید بررسی شود و یا اعتبار مصادیق بخشش را در مال و مادیات و در فرهنگ مادی می توانیم ببینیم.

یک بخشش در بعد معنوی است به عنوان مثال چند مصداق که امروزه به عنوان بخشش مطرح است مانند خون دادن یعنی کسی که وضع جسمی اش به خاطر خون دادن به هم می ریزد تا کسی را نجات دهد، مدرسه سازی، مسجد سازی، ژرداخت هزینه های بیمارستان یا عمل بیماران بی بضاعت، پل ساختن، راه ساختن، کمک به کرایه منزل جوانان، کمک به جهیزیه جوانان یا کمک به موسسات خیریه و بهزیستی.

گذشت از قصاص کسی که مرتکب قتل غیرعمد شده که مصداق گذشت معنوی است. به طور کلی دایره یا مصادیق بخشش امروزه گسترده است و به نظر می رسد مصادیق آن روشن است .

 آثار، نتایج و کارکرد بخشش چیست؟

اگر بخواهیم بخشش را از نظر روانشناسی بررسی کنیم باید بگوئیم که خیلی از استرس ها و اضطراب ها را کاهش می دهد و در جامعه یک نوع همگرایی و همدلی ایجاد می کند و همدلی و همکاری را افزایش می دهد و این خود یک سرمایه اجتماعی بزرگ است؛ حسّ وطن دوستی و وطن پرستی را افزایش می دهد و کرامت انسانی را تقویت می کند و باعث ترویج اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی در جامعه می شود یعنی انسانها با هم مانوس می شوند و خیلی از مشکلات را با هم حل می کنند و روحیه نشاط و شادی در جامعه ایجاد می کند به شرط آن که خوب تحقق پیدا کند.

 این مصادیقی که فرمودید تا چه اندازه در جامعه امروز ما ملموس است؟ متاسفانه به نظر می رسد تحقق این موارد انگشت شمار است، دلیل عدم تحقق این مصادیق چیست؟ و چه موانعی بر سر راه تحقق آن وجود دارد؟

برای بررسی موانع و آسیب ها باید از لحاظ علمی کار تحقیقات میدانی را انجام دهیم ولی به نظر می رسد که موانع و مشکلات امروزه، اعتقاد نداشتن مبانی معرفتی یا سست شدن بنیان های معرفتی و موازین اخلاقی در جامعه است و این به خودی خود باعث می شود همگرایی و همدلی و کمکی که به صورت بخشش است کمرنگ شود .

یکی دیگر از موانع، عدم توجه به معنویت و کمبود معنویت گرایی در جامعه است که در جای خود، عوامل زیادی در آن نقش دارد مانند عدم توجه به آخرت یا آخرت گرایی که در جامعه کاهش پیدا کرده یعنی دنیا و سبک زندگی را دنیوی و سکولار دیدن است. مثلا اگر در داخل اتوبوس در کلان شهرها پیرمرد یا پیر زنی وارد اتوبوس شوند، کسی جای خود را به آنها نمی دهد این نشان می دهد که گذشت و بخشش در جامعه رنگ باخته و به خوبی می توان آن را در جامعه احساس کرد.

بنابراین به نظر می رسد در موانع و آسیب ها و مشکلات عوامل مختلفی وجود دارد که یک بخش آن مربوط به زیر ساخت های معرفتی و اندیشه ای است؛ باید تفکر نسبت به این مسئله عوض شود.

 چه راهکارهایی جهت برون رفت از این آسیب ها به منظور ترویج و گسترش فرهنگ بخشش وجود دارد؟

فرهنگ شامل باورها، دانش ها، ارزشها، اعتقادات و تمدن یک جامعه است منتها فرهنگ لایه های مختلفی دارد مثلا یکی از لایه های فرهنگ یک سری مفروضات کلی و باورهای بنیادین فرهنگ است که این سطح، یک سطح درونی و انتزاعی است.

مثلا فرهنگ بخشش، اعتقادات یک فرد مسلمان و مذهبی است و در آیات و روایات فراوانی دیده می شود و اگر این فرهنگ وارد این لایه درونی شود به دشواری می توان تغییر داد.

یک لایه دیگر فرهنگ، سطح ارزش هاست؛ این سطح به جنبه درونی کمتر توجه دارد؛ لایه سوم فرهنگ سطحی قابل ملاحظه است و با ظاهر فرهنگ شامل نمادها، سنبل ها والگوهای رفتاری است که به نظر می رسد این فرهنگ بخشش در هر سه لایه بایستی اشاعه داده و در سطح کلان جامعه توزیع کنیم.

لذا راهکاری که برای برون رفت از موانع می توان ارائه کرد و آسیب های فرهنگ بخشش را تقلیل داد به نظر می رسد خیلی از عناصر و اجزا و ساختارها می توانند ایفای نقش کنند مثلا در این زمینه سریالها و فیلمهایی ساخته شود و جامعه پذیری دینی اتفاق بیفتد.

راهکار دیگر اشاعه دادن فرهنگ بخشش است که مراکزی مانند آموزش و پرورش و وزارت ارشاد و شبکه های اجتماعی که امروزه می توانند نقش موثری ایفا کنند .

راهکار دیگر، تقویت روحیه معنویت گرایی در جامعه است که به نظر می رسد هرچه معنویت افزایش یابد می توان فرهنگ بخشش را نهادینه کرد و این با تقویت روحیه آخرت گرایی امکان تحقق پیدا خواهد کرد به این معنا که سبک زندگی را درست کنیم چرا که اسلام هم به بعد دنیوی و هم اخروی توجه دارد. راهکار دیگر معرفی افراد بخشنده و خیّر به جامعه است.

آموزش های عمومی در سطح خرد و کلان یکی دیگر از راهکارها است یعنی بخشش به یک فضیلت اجتماعی تبدیل شود که از نظر جامعه شناسی یک سرمایه اجتماعی است؛ فرد بخشنده دارای فضیلت است و ما باید ارج دهیم و گرامی بداریم لذا بخشش یک اقدام فردی است که اخلاق اجتماعی جامعه را ارتقاء می دهد و آسیب های جامعه را کاهش می دهد پس بخشش باید به عنوان یک رویه رفتاری در جامعه رواج پیدا کند که این خود نیازمند یک نگاه درون دینی و نگاه عمیق معرفتی است.

ما باید این ملاک و معیار بخشش را از خداوند دریافت کنیم همانگونه که خداوند حق الله را می بخشد ولی برای حق الناس باید به سراغ افراد برویم و درخواست کنیم و یا اینکه اگر برای دیگران دعا کنیم دعای خودمان مستجاب می شود.

 رسالت حوزویان در این زمینه چیست؟

حوزه و حوزویان یکی از مراکزی است که نقش مهمی را ایفا می کند هم در منابر سنتی و منابر دیجیتالی و نیز در شبکه های اجتماعی و نیز در رفتارهای فردی و اجتماعی می تواند تاثیرگذار باشد . یک فرد روحانی شاید وضع مالی خوبی نداشته باشد ولی می تواند این فرهنگ را اشاعه و بخشش و ایثار را به عنوان یک الگو به جامعه نشان دهد و روحانیت در سلامت جامعه و سالم سازی جامعه نقش کلیدی دارد.

مسئولان دولتی می توانند نقشی در این زمینه داشته و در سیاستگذاری های خود به این سمت حرکت کنند و متولیان فرهنگی تا چه اندازه در گسترش این فرهنگ سهم دارند؟

ما با فرهنگ بخشش می توانیم بسیاری از آسیب های اجتماعی را کاهش دهیم مثلا بسیاری از مشکلات خانوادگی به خاطر مشکلات مالی است که اگر سن ازدواج را کاهش دهیم می توانیم میزان آمار طلاق را کاهش دهیم

اشاعه فرهنگ بخشش می تواند بر کاهش بسیاری از درگیری های قومیتی، اداری، سازمانی  تاثیرگذار باشد که هم بخشش به معنای عام و هم به لحاظ مالی و معنوی تاثیرگذار است و متولیان و نهادهای مدنی می توانند نقش بسیار بالایی داشته باشند.

رسانه ها تا چه اندازه در این زمینه می توانند تاثیرگذار باشند؟

امروزه رسانه ها هم می توانند نقش سازنده و هم نقش تخریب کننده داشته باشند اما اگر بعد سازنده رسانه ها را در نظر بگیریم می توانند مشوقی برای تعمیق و تعمیم فرهنگ بخشش باشد.

امروزه رسانه کلیدی ترین نقش را در فرهنگ سازی از جمله فرهنگ سازی بخشش می تواند داشته باشد منتها این نقش باید هدایت شده و برنامه ریزی شده توسط نهادها و وزارتخانه های مدنی و سازمان ها باشد.