دامنه شخصيّت بىمانند سبط اكبر پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم امام حسن مجتبى عليه السلام آنقدر وسيع و گسترده است كه آثار و نشانه هاى آن در تمام كتابهاى حديث، تراجم، سيره، تاريخ و مناقب فراوان به چشم مىخورد.
موضوع: مناسبت
به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛
دامنه شخصيّت بىمانند سبط اكبر پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم امام حسن مجتبى عليه السلام آنقدر وسيع و گسترده است كه آثار و نشانه هاى آن در تمام كتابهاى حديث، تراجم، سيره، تاريخ و مناقب فراوان به چشم مىخورد.
به گزارش شفقنا، محمد جواد مروجى طبسى در شماره ی 55 فصلنامه ی کوثر نوشت: تواضع، فروتنى، خداترسى، روابط حسنه، احترام متقابل و كمك به بينوايان از ابعاد برجسته زندگى آن سرور جوانان بهشتى است. آن بزرگوار بازويى علمى، قضايى و نيرويى بسيار كارآمد براى حكومت علوى و شخص اميرمؤمنان عليه السلام بوده است.
امام از جمله كسانى بود كه از آغاز تا پايان به دفاع از حريم رهبرى پرداخته و در جنگهاى جمل، صفّين و نهروان فعالانه شركت جسته، بلكه در بسيج نيروها از كوفه براى مقابله با فتنه طلحه و زبير، گامهاى بسيار مثبت و مؤثرى برداشته است.
زندگى پر رنج و محنت امام، پر از اين مسائل است كه فقط به يك بُعد آن، كه جايگاه علمى امام مجتبى عليه السلام باشد، اشاره مىكنيم.
الف) امام در نگاه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم
امام حسن مجتبى عليه السلام كودك بود كه پيامبر بزرگوار اسلام از او به عظمت و بزرگى ياد مىكرد. به يقين اين برخوردهاى محبتآميز كه هيچ گاه در زمان خاص و يا در محدوده خاصّى ابراز نمىشد، نشان دهنده اين بود كه آن حضرت مىخواست نقاب از چهره امام حسنعليه السلام كنار زده و شخصيّت والاى او را بيش از پيش، به مسلمانان معرفى كند.
هادى امت
حذيفه گويد: روزى صحابه رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم در نزديكى كوه حرا - يا غير آن - گرد پيامبر جمع شده بودند كه حسن در خردسالى با وقار خاصّى به جمع آنان پيوست. پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم با نگاه طولانى كه بر او داشت، همه را مخاطب قرار داده و فرمود:
«آگاه باشيد كه همانا او - حسن - بعد از من راهنما و هدايتگر شما خواهد بود. او تحفهاى است از خداوند جهان براى من؛ از من خبر خواهد داد و مردم را با آثار باقى مانده از من آشنا خواهد كرد. سنت مرا زنده خواهد كرد. و افعال و كردارش نشانگر كارهاى من است. خداوند عنايت و رحمتش را بر او فرو فرستد. رحمت و رضوان خداوند بر كسى باد كه حقّ او را بشناسد و به خاطر من به او احترام نموده و نيكى كند.»1
مصلح بزرگ
مورّخان نوشته اند كه: روزى رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم ضمن اظهار محبت به امام حسن مجتبى عليه السلام فرمود:
«انّ هذا ريحانتى و انّ ابنى هذا سيد، سيصلح اللّه به بين فئتين من المسلمين؛2 همانا حسن ريحانه من است. و اين فرزندم سيّد و بزرگ است و به زودى خداوند به دست او بين دو گروه مسلمان، صلح برقرار خواهد كرد.»
ناگفته نماند كه اين سخن، يك پيشگويى از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم بود كه در آينده بين دو گروه از مسلمانان جنگ و خونريزى خواهد شد و امام حسن عليه السلام بين آن دو، صلح و دوستى برقرار خواهد كرد.
طبق نقل تاريخ، امام حسن مجتبى عليه السلام با مشاهده خيانت ياران و فراهم نبودن زمينه جنگ با معاويه، خير و صلاح امت را در اين ديدند كه از درگير شدن با معاويه خوددارى كرده و با صلح پيشنهادى معاويه، موافقت كنند. و در اثر اين صلح، هم مسلمانان را از شرّ هجوم خارجيان نجات دادند و هم از جنگ و خونريزى جلوگيرى كردند.3
گواه رسالت نبوى صلى الله عليه وآله وسلم
و در ادامه ماجرايى كه حذيفه به نقل آن پرداخته بود، آمده است كه: ناگاه مرد عربى چماق به دست وارد شد و فرياد برآورد: «كدام يك از شما محمد هستيد؟» ياران رسول خدا، با ناراحتى جلو رفته و گفتند: «چه مىخواهى؟» رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم فرمود: «آرام بگيريد.» مرد عرب خطاب به پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم گفت: «تو را دشمن داشتم، و اكنون دشمنى من نسبت به تو بيشتر شد. تو ادّعاى رسالت و پيامبرى كرده اى، دليل و برهانت چيست؟» حضرت فرمود: «چنانچه مايل باشى، عضوى از اعضاى من به تو خبر دهد كه برهان و دليلم روشنتر خواهد بود.» مرد عرب گفت: «مگر عضو انسان هم سخن مىگويد؟!» پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم فرمود: «آرى. حسن جان! برخيز.» مرد عرب كه گمان مىكرد، پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم او را مسخره مىكند، گفت: «خود از عهده پاسخگويى برنمىآيى، خردسالى را از جاى بلند مىكنى تا با من صحبت كند؟!»
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم فرمود: «به زودى او را آگاه به خواسته هاى خويش خواهى يافت.» طبق پيش بينى رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم امام حسن عليه السلام از جاى برخاسته و از وضعيت آن مرد عرب و چگونگى گرفتارى وى در بين راه سخن گفت؛ به گونه اى كه باعث تعجب و حيرت او شده و گفت: «اى پسر! تو اين مطالب را از كجا مىدانى؟! تو اسرار دل مرا برملا ساختى؟ گويى همراه من بودهاى! مگر تو غيب مىدانى؟» آن گاه مسلمان شد.4
راستى كه امام حسنعليه السلام با اين بيانات، برهان و دليل نبوّت پيامبر اسلامصلى الله عليه وآله وسلم بوده است؛ چرا كه اين عضو كوچك پيامبر آنقدر از خود دانش نشان داد كه دشمن را وادار به تسليم و اسلام نمود.
ب) امام در نگاه اميرمؤمنان عليه السلام
امام حسن مجتبى عليه السلام در نگاه على عليه السلام شخصيتى بسيار بزرگ و ممتاز بود. و از همان دوران كودكى كه آيات الهى را براى مادرش فاطمه زهراعليها السلام مىخواند، به اين گوهر گرانبها را شناخت و در طول ساليانى كه در كنار يكديگر بودند، هماره از فرزند خود تعريف، تمجيد و تقدير مىكرد. حتى در برخى از موارد، قضاوت و يا پاسخ به سؤالات علمى را به عهده اش مىگذاشت. نمونه هاى زير، بيانگر شخصيت علمى و جايگاه والاى آن حضرت در نزد پدر بزرگوارش مىباشد.
سخنرانى در محضر پدر
روزى امام عليه السلام به فرزند خود فرمود: «برخيز و سخن گوى تا گفتارت را بشنوم». امام حسن عليه السلام عرض كرد: «پدرجان! چگونه سخنرانى كنم با اينكه رو به روى تو قرار گرفته ام؟!» امام خود را پنهان نمود؛ به طورى كه صداى حسن را مىشنيد. امام حسن عليه السلام برخاست و خطابه خود را شروع كرد و پس از حمد و ثناى الهى، فرمود:
«على، درى است كه اگر كسى وارد آن در شود، مؤمن است و كسى كه از آن خارج گردد، كافر است.»
در اين هنگام امام على عليه السلام برخاست و بين دو چشم حسن را بوسيد و سپس فرمود: «ذرية بعضها من بعض و الله سميع عليم»؛ آنها فرزندان و دودمانى هستند كه بعضى از بعضى ديگر گرفته شدهاند و خداوند، شنوا و داناست.5
پاسخ به سؤالات مرد شامى
روز ديگرى يك فرد شامى، كه خود را از پيروان اميرمؤمنان معرفى مىكرد، حضرت ضمن معرفى وى كه: تو از پيروان ما نيستى بلكه براى پادشاه كشور روم سؤال هايى پيش آمده و پيكش را نزد معاويه فرستاده، او كه در جواب عاجز مانده، تو را به نزد ما فرستاده است. براى پاسخ به سؤالاتش امام حسن و امام حسينعليهما السلام را معرفى كرد. او امام حسن را براى پاسخ به سؤالات خود انتخاب كرد. مرد شامى پيش از آنكه سؤالات خود را مطرح كند، امام حسن عليه السلام لب به سخن گشوده، فرمود:
«آمدهاى كه چنين سؤال هايى را مطرح كنى: فاصله بين حق و باطل چه قدر است؟ بين آسمان و زمين چه قدر فاصله است؟ قوس و قزح چيست؟ كدام چشمه و چاه است كه ارواح مشركان در آن جمع هستند؟ ارواح مؤمنان در كجا جمع مىشوند؟ خنثى كيست؟ كدام ده چيز است كه هريك سختتر از ديگرى است؟»
عرض كرد: يابن رسول اللّه! درست است، پرسشهاى من همين هاست كه فرموديد. سپس امام در حضور پدر به تمام آن پرسشها پاسخ گفت. وقتى آن مرد شامى اين پاسخها را شنيد، گفت:
گواهى مى دهم كه تو فرزند رسول خدايى و همانا على بن ابىطالب سزاوارتر است براى خلافت و جانشينى رسول خدا از معاويه...6
در مسند قضاوت
از ديگر دلايل شخصيت علمى و جايگاه والايش اين است كه اميرمؤمنان عليه السلام از او مىخواهد تا در جريانى بسيار مشكل، داورى كند. او نيز درباره فردى كه چاقو در دست داشت و در خرابه اى كنار كُشته اى دستگيرش كرده بودند و همچنين درباره فرد ديگرى كه خود اقرار كرده بود كه مقتول در خرابه را، او كشته است؛ چنين قضاوت كرد:
«قاتل واقعى با اقرار و صداقتش جان متّهم را نجات داد و با اين كار، گويى بشريت را نجات داده است و خداوند فرموده: «و من أحياها فكانّما احيا النّاس جميعاً»؛ هركس انسانى را از مرگ رهايى بخشد، چنان است كه گويى همه مردم را زنده كرده است. بنابراين، آن دو را آزاد كنيد و ديه مقتول را از بيت المال پرداخت نماييد.»7
ج) در نگاه امام حسين عليه السلام
با توجه به سال شهادت امام حسن مجتبى عليه السلام به يقين هيچ معصومى به اندازه امام حسين عليه السلام در كنار برادر خود نبوده است. اين دو امام معصوم نزديك به پنجاه سال در كنار يكديگر زندگى مىكردند. بدين جهت امام حسين عليه السلام بيشتر از هر مسلمان ديگرى به شخصيت علمى برادرش پىبرده بود. و بهويژه در آن ده سال آخر كه امامت و رهبرى را عهده دار بود، با نگرش ديگرى به امام حسن عليه السلام مى نگريست.
امام حسين عليه السلام ضمن اينكه برادر خود را شخصيتى بىمانند مىدانست، او را عالمترين فرد به تفسير و تأويل و آشنا به تمام علوم و مسائل حكومت و جهان اسلام مىدانست. چنانچه اين نظر را مىتوان از برخورد امام حسين عليه السلام با عايشه در تشييع جنازه برادرش به دست آورد.
در تاريخ آمده است: هنگامى كه امام حسين عليه السلام خواست برادر خود را، بنا به توصيه اش پيش از دفن براى تجديد عهد نزد قبر رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم ببرد، عايشه به تحريك بنى اميه از ورود جنازه امام حسن عليه السلام به داخل حجره پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم جلوگيرى كرد. امام در برابر اين اهانت به فرزند پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم به عايشه فرمود:
«اين تو و پدرت بوديد كه حُرمت و حجاب رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم را دريديد و كسى را داخل حجرهاش كرديد كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم جوارش را دوست نمىداشت و اينكه خداوند در فرداى قيامت از تو بازخواست خواهد كرد. بدان اى عايشه! كه برادرم داناترين فرد به خدا و رسول او است. و داناتر است به كتاب خدا از اينكه بخواهد نسبت به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم پرده درى كند...»8
امام حسن و نقل حديث از پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم
از جمله افرادى كه نامش جزو راويان و محدّثان از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم در تاريخ ثبت گرديده، امام حسن مجتبى عليه السلام است. امام كه در حيات پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم هنوز ده سال نداشت، با دريافت گفته هاى پيامبر كه گاهى آيات وحى بود و گاهى روايات، آنها را از سينه پيامبر به سينه خودش منتقل كرده و سپس به ديگران انتقال مىداد.
امام حسن عليه السلام با شنيدن آيات وحى كه بر رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم فرود مىآمد، بى درنگ به منزل آمده و آنها را براى مادرش حضرت فاطمه زهراعليها السلام قرائت مىكرد. كه اين مسأله باعث تعجب اميرمؤمنان عليه السلام شده بود.
آورده اند كه: امام مجتبى عليه السلام هفت ساله بود كه به همراه پيامبر در مسجد حضور مىيافت و آنگاه كه آيات جديد بر او نازل مىشد، همانها را از زبان جدّش مىشنيد و آن گاه كه به خانه باز مىگشت، براى مادرش فاطمه تلاوت مىكرد؛ به گونهاى كه هرگاه اميرمؤمنان وارد خانه مىشد، ملاحظه مىكرد آيات جديدى كه بر پيامبر نازل گرديده نزد فاطمه است. از آن حضرت جويا مىشد؛ فاطمه مىفرمود: از فرزندت حسن.
بدين جهت، روزى على بن ابىطالب عليه السلام زودتر به خانه آمد و از ديدِ فرزندش پنهان گشت تا آيات جديد را كه بر پيامبر نازل شده بار ديگر از فرزندش بشنود.
امام حسن عليه السلام وارد خانه شد؛ همين كه خواست آيات قرآن را براى مادرش بخواند، زبانش به لكنت افتاد و از خواندن سريع باز ماند. مادرش شگفت زده شد. امام حسن عليه السلام گفت: مادرم! تعجب نكن؛ گويا شخصيت بزرگى در خانه است كه با شنيدن سخنانم، مرا از سخن گفتن باز مىدارد!
در اين هنگام، اميرمؤمنان عليه السلام از محلّ اختفا بيرون آمده و فرزندش حسن را به آغوش گرفته و بوسيد.9
گلايه اى از احمد بن حنبل
احمد بن حنبل در مسند خود، ضمن اختصاص فصلى به روايات امام حسن مجتبى عليه السلام از طريق شش نفر به نامه اى ابوالحوراء سعدى، هبيره، عمر بن حبشى، محمد بن على، ربيعة بن شيبان و محمد، دوازده روايت از امام حسنعليه السلام از پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم نقل كرده است.10
در حالى كه در همين مسند، از عبداللّه بن عباس صد و شصت صفحه11 روايت نقل كرده است كه بدون شك، مجموع آن روايات كمتر از هزار روايت نخواهد بود.
حال سؤال ما اين است: با اينكه ابن عباس در مكه يا مدينه به دنيا آمده12 و با امام حسن عليه السلام بيش از دو يا سه سال تفاوت سنّى ندارد، چه شده كه از امام حسن عليه السلام دوازده روايت نقل مىكند ولى از ابن عباس صد و شصت صفحه روايت؟ در حالى كه اگر بخواهيم حضور هريك را به محضر رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم حساب كنيم، به يقين با شرايطى كه امام حسن عليه السلام داشت، از جمله نوه بودن، حضور وى به مراتب بيشتر از حضور ابن عباس بوده است!
افزون بر اين، با در نظرگرفتن اظهار نظر برخى كه ابن عباس از پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم چهار يا نه و يا ده حديث13 بيشتر نشنيده است؛ شگفتآور است كه چرا احمد بن حنبل، اين همه روايت را به او نسبت داده است؟!
تدريس معارف الهى
يكى از بهترين شواهد و دلايل شخصيت والاى امام حسن مجتبى عليه السلام اين است كه وى از همان آغاز جوانى، بلكه كودكى، آنچه را كه از زبان پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله وسلم گرفته بود، سخاوتمندانه در اختيار ديگران قرار مىداد. ابن الصباغ مالكى درباره اين كلاس پرخير و بركت مىنويسد:
«حكى عنه عليه السلام انه كان يجلس فى مسجد رسول اللّهصلى الله عليه وآله وسلم و يجتمع الناس حوله فيتكلّم بما يشفى غليل السائلين و يقطع حجج المجادلين...؛ درباره حسن بن على - كه درود بر او باد - نقل شده است كه در مسجد رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم مىنشست و تشنگان معارف اسلامى گرداگردش مىنشستند. او به گونه اى سخن مىگفت كه تشنگان علم و معرفت را سيراب نموده و ادّله و براهين دشمنان را باطل مىكرد...»14
ابن الصباغ سپس به نقل جريان زير پرداخته تا شخصيت علمى امام حسن مجتبى عليه السلام و جايگاه والاى او را در امت اسلامى بيان كرده باشد:
على بن احمد واحدى در تفسير خود آورده است كه مردى وارد مسجد رسول اللّه شده، ملاحظه كرد كه شخصى مشغول نقل حديث از پيامبر است. مردم اطراف او را گرفته، به سخنانش گوش مىدادند. پس آن شخص به نزد وى آمده، گفت: مراد از شاهد و مشهود - كه در آيه شريفه آمده است - چيست؟ پاسخ داد: اما شاهد كه روز جمعه است و اما مراد از مشهود، روز عرفه مىباشد. پس از او گذشته به ديگرى برخورد كرد كه همانند اولى به نقل حديث پرداخته بود، سؤال خود را تكرار كرده از او پرسيد كه: مراد از شاهد و مشهود چيست؟ وى پاسخ داد: اما شاهد كه روز جمعه است و اما مشهود، روز عيد قربان است. آنگاه از كنار آن دو نفر گذشته، گذرش به نوجوانى افتاد كه چهره اش همانند طلا مىدرخشيد كه او هم در مسجد، كلاس درس تشكيل داده بود. پس از او درباره شاهد و مشهود پرسيد. وى در پاسخ گفت:
آرى. اما شاهد، حضرت محمدصلى الله عليه وآله وسلم است و اما مشهود، روز قيامت مىباشد.
آنگاه براى گفته خود، اين چنين استدلال كرد:
آيا سخن پروردگار را نشنيدهاى كه مىفرمايد: «يا ايها النّبىّ انّا أرسلناك شاهداً و مبشّراً و نذيراً»15؛ اى پيامبر! ما تو را به عنوان شاهد و بشارت دهنده و بيم دهنده فرستاديم. «ذلك يوم مجموع له الناس و ذلك يوم مشهود»16؛ روز قيامت روزى است كه همه مردم براى آن جمع مىشوند و آن روز، روزى است كه مشهود همگان است.
گويد: سپس از نام شخص اوّل پرسيد، گفتند: ابن عباس است و از دومى كه پرسيد، گفتند: ابن عمر است و از شخص سوم كه پرسيد، گفتند: وى، حسن بن على بن ابىطالب است.17
جالب اينجاست كه بر طبق نقل علامه مجلسى در بحارالانوار: «اين شخص تفسير امام را از شاهد و مشهود، بر ديگر تفسيرها كه از عبداللّه بن عباس و عبداللّه بن عمر شنيده بود، ترجيح داده و آن را پسنديده بود»18؛ شايد دليل اين پذيرش، استدلال قوى امام حسن به دو آيه شريفه بوده است.
امام حسن عليه السلام و تربيت شاگردان
امام حسن مجتبى عليه السلام از دوران كودكى سفره علمى خود را پهن كرده و با نقل آيات شريفه و سپس نقل حديث از پيامبر بزرگوار اسلامصلى الله عليه وآله وسلم خدمت بزرگى به تشنگان علم و معرفت نمود؛ به ويژه در اين ده سال آخر كه حوادث دردناكى به مسلمانان، خاصّه پيروان اهل بيت روى آورده بود.
امام با حلم، بردبارى، صبر و حوصلهاى كه از خود نشان مىدادند، خويشتن را براى هر نوع پاسخ گويى آماده ساخته بودند.
از اين روى، مىبينيم كه افراد و گروهها و شخصيتهاى زيادى در محضر درس امامعليه السلام مىنشستند كه يقيناً تاريخ، نام بسيارى از آنها را ثبت نكرده است. از جمله بسيارى از صحابه رسول خدا و تابعين هستند كه از محضر پرفيض امام حسنعليه السلام استفاده كردهاند.
در اينجا برخى از بزرگان شيعه همانند شيخ طوسى در رجال خود، نام برخى از اين شخصيتها را به عنوان اصحاب امام آورده است كه تعداد آنها از چهل و يك نفر نمىگذرد.
اگرچه جاى اين سؤال هست كه: چگونه ياران امام حسنعليه السلام از چهل و يك نفر تجاوز نمىكنند در حالى كه امام نزديك پنجاه سال در بين امت اسلامى زندگى مىكردند؟ و چرا يك مرتبه از تعداد 450 يار كه براى اميرمؤمنان عليه السلام ثبت شده به چهل و يك نفر مىرسد؟ و چرا اين عدد نسبت به امام حسين عليه السلام هم به دو برابر، بلكه بيشتر مىرسد و چرا با مقايسه با ياران امام زين العابدين عليه السلام ياران او يك چهارم مىباشد؟! علت چيست و چرا چنين شده است؟
احتمال دارد شيخ طوسى فقط نام راويان از اصحاب امام حسن عليه السلام را آورده باشد؛ به دليل اينكه در بخش آخر كتاب خود به نام عده اى اشاره كرده است كه از معصومين عليهم السلام روايت نكرده اند.
و احتمال دارد امام در زمانى مىزيسته كه بيشتر اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم بودند، و آنها به هر دليلى از حضور در پاى درس امام حسن عليه السلام و يا نقل روايت از او، خوددارى مىكردند.
و نيز محتمل است كه تبليغات سوء معاوية بن ابى سفيان تأثير خود را گذارده باشد.
ياران امام حسن مجتبى عليه السلام
حال، اين ما هستيم و تعداد بسيار كم از ياران امام حسن مجتبى عليه السلام كه بخش ديگرى از اين نوشتار را به يادآورى نام آنها اختصاص مىدهيم:
1. احنف بن قيس؛ 2. اصبغ بن نباته؛ 3. اشعث بن سوار؛ 4. جابر بن عبداللّه انصارى؛ 5. جعيد همدانى؛ 6. جارود بن منذر؛ 7. جارود بن أبىبشر؛ 8. حبيب بن مظاهر؛ 9. حذيفة بن اسيد غفارى؛ 10. حارث اعور؛ 11؛ حجر بن عدى؛ 12. حبّة بن جوير عرنى؛ 13. حبابه والبيه؛ 14. رشيد هجرى؛ 15. رفاعة بن شداد؛ 16. زيد بن ارقم؛ 17. سليم بن قيس؛ 18. سفيان بن ابىليلى همدانى؛ 19. سليمان بن صرد خزاعى؛ 20. سويد بن غفله؛ 21. ظالم بن عمرو؛ 22. عباية بن عمرو ربعى؛ 23. عمرو بن حمق خزاعى؛ 24. عامر بن واثله؛ 25. عبداللّه بن جعفر بن أبىطالب؛ 26. عبيداللّه بن عباس؛ 27. عمرو بن قيس مشرقى؛ 28. قيس بن سعد بن عباده؛ 29. كميل بن زياد؛ 30. كيسان بن كليب؛ 31. لوط بن يحيى؛ 32. مسلم البطين؛ 33. مسعود مولى أبى وائل؛ 34. ميثم تمّار؛ 35. مسيب بن نجبه؛ 36. مسلم بن عقيل؛ 37. هلال بن نساف؛ 38. ابواسحاق همدانى؛ 39. ابواسحاق سبيعى؛ 40. ابن كليب؛ 41. فاطمه والبيه.19
نكته جالب توجّه اينكه ياران امام از نظر عدد، بسيار كم هستند اما بسيارى از آنها از شخصيتهاى برجسته عالم اسلام مىباشند.
برخى از آنها پيامبر و پنج امام را درك كردهاند؛ همانند جابر بن عبداللّه انصارى و برخى ديگر علاوه بر اينكه از ياران امام حسنعليه السلام هستند، جزو ياران اميرمؤمنان بوده اند؛ همانند احنف، اصبغ، جابر بن عبداللّه، جعيد، حبيب، حبّه، رشيد، رفاعه، زيد، سليم، سليمان، سويد، ظالم، عمرو بن حمق، عامر، كميل، لوط، ميثم، مسيب و ابواسحاق.
و برخى ديگر جزو ياران امام حسين عليه السلام نيز هستند؛ همانند جابر، جعيد، حبيب، رشيد، زيد، سليم، ظالم، عمرو، كيسان، لوط، ميثم و فاطمه. دسته ديگر از آنها جزو ياران امام سجادعليه السلام نيز هستند؛ همانند جابر، رشيد، سليم و ظالم.
و گروهى نيز جزو ياران امام باقرعليه السلام شمرده شدهاند؛ همانند جابر بن عبداللّه انصارى كه در سال 78 ق. به ديدار خدا شتافت.20
نكته دوم اينكه عدهاى از ياران امام حسن عليه السلام همانند حبيب بن مظاهر اسدى، جزو شهداى كربلا هستند. و برخى همانند كميل بن زياد، عمرو بن حمق خزاعى، رشيد هجرى و حجر بن عدى در راه ولايت و دفاع از اهلبيت عليهم السلام به شهادت رسيده اند.
پى نوشتها:
1. بحارالانوار، ج 43، ص 333.
2. الاصابة فى تمييز الصحابه، ج 2، ص 12؛ ذخائر العقبى، ص 125.
3. ر.ك: صلح الحسن.
4. بحارالانوار، ج 43، ص 333.
5. همان، ص 351؛ اثبات الوصيه، ص 159.
6. احتجاج، طبرسى، ج 1، ص 339. (با تلخيص).
7. كافى، ج 7، ص 289.
8. همان، ج 1، ص 302.
9. بحارالانوار، ج 43، ص 338.
10. مسند احمد، ج 1، ص 199.
11. همان، ص 214 - 374.
12. در بين مورّخان اختلاف است كه ابن عباس به هنگام رحلت پيامبر(ص) چند ساله بوده است؟ عدهاى او را ده ساله، برخى سيزده ساله و گروهى پانزده ساله دانستهاند. (تهذيب التهذيب، ج 5، ص 244.)
13. همان.
14. الفصول المهمه، ص 137.
15. احزاب / 45.
16. هود / 103
17. الفصول المهمه، ص 137.
18. بحارالانوار، ج 43، ص 345.
19. رجال شيخ طوسى، ص 66.
20. بهجة الآمال، ج 2، ص 480.
