به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

حضرت آیت‌الله جوادی آملی در آغاز سلسله جلسات درس خارج فقه خود با موضوع «بیع صرف» روز سه‌شنبه، 7 بهمن ماه، اظهار کرد: در خصوص بیع ثمار بر اساس آنچه مرحوم صاحب شرایع در کتاب شرایع مطرح کرده است این بود که بیع ثمار بعد از بیرون آمدن میوه به هر نحوی روی درخت جایز است اما در خصوص بیع ثمار قبل از آن اگر یک ساله باشد جایز نیست و برای جواز بیع یک ‌ساله میوه‌ای که هنوز به صورت میوه نشده است و شکوفه است لازم است ضمیمه‌ای باشد یعنی این بیع مثلاً به همراه بیع فرشی یا کالایی دیگر باشد. اما همین ثمن را می‌توان به صورت دوساله یا بیشتر فروخت یعنی بیع ثمار قبل از بیرون آمدن و به شکل میوه در آمدن دو ساله یا بیشتر جایز است.

وی ادامه داد: این مساله در مراحل چهار گانه یعنی اصول اولیه، عمومات اولیه، عمومات ثانویه و بالاخره نصوص خاصه این باب بررسی شد. مطلبی که در خصوص این مساله باقی ماند بحث اجماع است که محور بحث بزرگان است، مرحوم صاحب ریاض، مرحوم صاحب جواهر و بزرگان دیگر به اجماع تمسک کرده‌اند در حالی که دو محذور در مورد حصول اجماع در این مساله وجود دارد اول اینکه انعقاد اجماع تعبدی در معاملات بسیار کم است بر خلاف عبادات چرا که غالب احکام معاملاتی امضای ارتکازات و غرائض مردمی است و چون قبل از اسلام بوده است و بعد از اسلام نیز هست مخصوص اسلام نیست. محذور دوم آن است که با وجود این همه روایات باور اثبات اجماع تعبدی بسیار سخت است بعلاوه اینکه بسیاری از همین علمایی که ادعای اجماع کردند خودشان به این روایات تمسک کردند. بنابراین اطمینان امکان تعبدی در این مساله بسیار از مشکل است و این اجماع مدرکی است یا محتمل المدرک است که حجت است.

آیت‌الله جوادی عنوان کرد: مرحوم صاحب شرایع بیان کردند که روایت مربوط به این معامله سه طایفه‌اند. طایفه اولی روایاتی‌اند که ظاهرشان جواز تکلیفی است و نهی آن‌ها نیز ارشادی است یعنی این معامله باطل نیست ولی ممکن است باعث اختلاف شود. یعنی در مقام ثبوت مشکلی ندارد بلکه اشکال در اثبات مساله است. اولین روایت مربوط به این طائفه روایتی است که در کتاب وسایل الشیعه ج 18 ص 209 روایت اول باب اول از ابواب بیع ثمار نقل شده است این روایت را مرحوم کلینی نقل کرده است در این روایت آمده است «محمد بن يعقوب، عن محمد بن يحيى، عن أحمد بن محمد، عن محمد بن الحجال، عن ثعلبة، عن بريد قال: سألت أبا جعفر (عليه السلام) عن الرطبة تباع قطعتين أو ثلاث قطعات؟ فقال: لا بأس، قال: وأكثرت السؤال عن أشباه هذا فجعل يقول: لا بأس به، فقلت: أصلحك الله ـ استحياء من كثرة ما سألته وقوله: لا بأس به ـ إن من يلينا يفسدون هذا كله، فقال: أظنهم سمعوا حديث رسول الله (صلى الله عليه وآله) في النخل ثمّ حال بيني وبينه رجل فسكت. فأمرت محمد بن مسلم أن يسأل أبا جعفر (عليه السلام) عن قول رسول الله (صلى الله عليه وآله) في النخل؟ فقال أبو جعفر (عليه السلام): خرج رسول الله (صلى الله عليه وآله) فسمع ضوضاء، فقال: ما هذا؟ فقيل له: تبايع الناس بالنخل، فقعد النخل العام، فقال (عليه السلام): أما إذا فعلوا فلا تشتروا النخل العام حتى يطلع فيه الشيء، ولم يحرمه» اگر چه ممکن است این روایت به مناسبت دیگر بیان شده است اما در ضمیمه این روایت آمده است که به محمد بن مسل امر شد که از ابا جعفر (ع) سؤال شود که نظر و قول حضرت رسول (ص) در مورد بیع نخل چه بود. امام باقر (ع) بیان کردند که حضرت رسول از خانه خارج می‌شد که صدای غوغایی را شنید حضرت پرسید که این سر و صدا چیست؟ به ایشان گفته شد که مردم در مورد درخت خرما خرید و فروشی کردند که امسال آن درخت میوه نداده است و این موجب دعوای خریدار و مشتری شده است. پس حضرت فرمود اگر خواستید خرما را قبل از این که میوه بشود بخرید یک ساله نخرید بلکه دو ساله سه ساله بخرید که مشکلی برای عدم محصول آن نداشته باشید. آنچه از متن این روایت فهمیده می‌شود که اینجا نهی از عدم معامله نهی ارشادی است و تحریمی نیست چرا که در آخر روایت نیز امام باقر (ع) فرمود که حضرت این نوع معامله را حرام نکرده است. در روایت دوم که مرحوم کلینی نقل کرده است آمده است «وعن علي بن ابراهيم، عن أبيه، عن أبن أبي عمير، عن حماد بن عثمان، عن الحلبي، قال: سئل ابو عبدالله (عليه السلام) عن شراء النخل والكرم والثمار ثلاث سنين او اربع سنين؟ فقال: لا بأس، تقول: ان لم يخرج في هذه السنة اخرج في قابل، وان اشتريته في سنة واحدة فلاتشتره حتى يبلغ، وان اشتريته ثلاث سنين قبلان يبلغ فلاباس. وسئل عن الرجل يشتري الثمرة المسماة من ارض فتهلك ثمرة تلك الارض کل‌ها؟ فقال: قد اختصموا في ذلك الى رسول الله (صلى الله عليه وآله) فكانوا يذكرون ذلك، فلما رآهم لايدعون الخصومة نهاهم عن ذلك البيع حتى تبلغ الثمرة ولم يحرمه، ولكن فعل ذلك من اجل خصومتهم. ورواه الصدوق بإسناده عن حماد مثله إلا أنه ترك قوله: وإن اشتريته ثلاث سنين قبل أن يبلغ فلا» از امام صادق (ع) در مورد فروش محصوص درخت خرما، انگور و میوه‌های دیگر سوال شد که چه حکمی دارد؟ که حضرت فرمودند اشکال ندارد. حضرت در ادامه در دلیل این حکم می‌فرماید چون شما قرار و ارتکازات مردمی‌تان این است اگر این نخل امسال میوه نداده سال بعد میوه می‌دهد و این جبران می‌کند آن غرر و ضرر را اما اگر چنانچه خواستید یک ساله بخرید باید مطمئن شوید که از خطر عدم ثمر دادن عبور کرده‌‌اید و مطمئین شدید که درختان میوه دارند چرا که در غیر این صورت غرر در این معامله وجود دارد.

وی اضافه کرد: در ادامه روایت آمده است که از وجود مبارک امام صادق در مورد کسی که محصول درختی را می‌خرد و قبل از رسیدن آن‌ها همه میوه‌های درخت از بین می‌رود سؤال می‌کنند که این فرد چه باید بکند. حضرت در پاسخ داستانی از حضرت رسول (ص) نقل می‌کند که در زمان آن حضرت این اتفاق افتاده است و مردم به حضرت برای حل این جریان مراجعه می‌کردند و چون حضرت دید که این‌ها دعوا دارند و خصومت را ترک نمی‌کنند فرمود اگر خواستید یک ساله بخرید صبر کنید از خطر عبور کند و معلوم باشد که میوه دارد ولی حضرت این را تحریم نکرد. این داستان نیز نشان می‌دهد که نهی در اینجا تحریمی نیست بلکه ارشادی است.

این مرجع تقلید بیان کرد: در روایت چهارم این باب آمده است «وعن محمد بن إسماعيل، عن الفضل بن شاذان، عن ابن أبي عمير، عن ربعي قال: قلت لابي عبدالله (عليه السلام): إن لي نخلا بالبصرة فأبيعه واُسمي الثمن وأستثني الكر من التمر أو أكثر أو العدد من النخل، فقال: لا بأس، قلت: جعلت فداك بيع السنتين، قال: لا بأس، قلت: جعلت فداك إن ذا عندنا عظيم، قال: اما إنك إن قلت ذاك لقد كان رسول الله (صلى الله عليه وآله) أحل ذلك فتظالموا، فقال (عليه السلام): لا تباع الثمرة حتّى يبدو صلاح‌ها» این روایت نیز مانند روایات دیگر اشاره به نهی ارشادی دارد و همانطور که بیان شد این روایات در طائفه اول روایات قرار دارند حال باید بررسی کرد که سند و دلالت روایاتی که دال بر نهی تحریمی هستند قوی تر است یا سند و دلالت این روایات و یا اینکه چگونه این روایات را با یکدیگر باید جمع کرد.