به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی در ادامه سلسله جلسات درس خارج اصول خود با موضوع «استصحاب» روز دوشنبه، 15 دی ماه، بیان کرد: یکی از اشکالاتی که در علم اصول وجود دارد این است که قواعد تطبیقی آن کم است این در حالی است که باید هر علمی در کنار قواعد تطبیقاتی هم داشته باشد تا باعث فهم بیشتر و هم چنین تقویت ملکه اجتهاد در انسان شود. انسان زمانی ریاضیدان می‌شود که بتواند علاوه بر تسلط بر علم ریاضی مسائل ریاضی را نیز حل کند و صرف دانستن علم ریاضی نمی‌توان به کسی ریاضیدان گفت.

وی ادامه داد: روز گذشته تنبیه اول از تنبیهات استصحاب را بیان کردیم. در تشریح تنبیه اول گفتم که یقین و شک باید در ذهن انسان وجود داشته باشند و با یقین یا شک تقدیری نمی‌توان استصحاب کرد. این تنبیه فروعی دارد که این فروع به شکل پراکنده در رسائل و کفایه مطرح شده‌اند اما تنظیم این فروع در تنبیه اول در هیچ جا مطرح نشده است. فرع اول این است که «اذا احدث (تیقن بالحدث) ثم غفل ثم صلی ثم شک فی انه تطهّر بعد الحدث او لا» فرع این است که فردی محدث به حدث اصغر شد و مطمئن بود که محدث شده است و بعد غفلت کرد و نماز خواند و بعد از نماز شک کرد که آیا بعد از حدث و قبل از نماز، وضو گرفته بود یا نه آیا نمازش صحیح است یا اینکه باطل می‌باشد. محقق خراسانی در اینجا معتقد است که قاعده‌ی فراغ در این مساله جاری است لذا نماز فرد صحیح می‌باشد این در حالی است که به عقیده بنده در اینجا استصحاب جاری می‌شود و نماز فرد باطل است چرا که ارکان استصحاب در اینجا وجود دارد؛ اولاً یقین سابق که همان یقین به حدث است وجود دارد و در ثانی شک نیز وجود دارد (بعد از نماز شک دارد.) در نتیجه استصحاب می‌گوید که «لا تنقض الیقین بالحدث بالشک فی الطهارة» در نتیجه بر اساس قاعده استصحاب نماز فرد باطل می‌باشد. دلیل محقق خراسانی نیز این است که در اینجا قاعده‌ی فراغ جاری می‌شود و این شک بعد از صلات است و قاعده‌ی فراغ می‌گوید: «كُلُّ مَا شَكَكْتَ فِيهِ مِمَّا قَدْ مَضَى فَامْضِهِ كَمَا هُوَ» البته بر اساس نظر محقق خراسانی فرد برای نمازهای آینده باید وضو بگیرد زیرا قاعده‌ی فراغ، صحت نسبی را ثابت می‌کند در نتیجه گذشته، با این قاعده صحیح می‌شود ولی برای نماز آینده باید وضو گرفت

آیت‌الله سبحانی در پاسخ به نظر محقق خراسانی عنوان کرد: در کلام محقق خراسانی اشکالی وجود دارد بنابراین نظر ایشان صحیح نیست چرا که میزان در قاعده‌ی فراغ این است که حالت شک با حالت عمل از نظر تذکر و هشیاری متفاوت باشد. یعنی فرد در حال عمل، هشیارتر از حال شک باشد. زیرا در روایت آمده است: «الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بُكَيْرِ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ يَشُكُّ بَعْدَ مَا يَتَوَضَّأُ قَالَ هُوَ حِينَ يَتَوَضَّأُ أَذْكَرُ مِنْهُ حِينَ يَشُكُّ» این در حالی است که فرد در این مساله در هر دو حالت مساوی است. زیرا دچار غفلت شده بود و نماز خواند و بعد از نماز متوجه غفلت شد و او در حال نماز، هشیارتر نبود زیرا غفلت قبل از نماز حاصل شده است. این مساله مانند جایی است که شخصی وضو گرفته است و یقین دارد که انگشتر خود را تکان نداده است، بعد از وضو شک می‌کند که آیا وضویش درست بوده است یا نه و آیا آب به زیر انگشتر رسیده است یا نه. بعضی می‌گویند که قاعده‌ی فراغ جاری است ولی به نظر ما جاری نیست زیرا وضعیت در حال شک با حین عمل از نظر یادآوری و هشیاری یکسان است. یعنی همان موقع که وضو می‌گرفت و انگشتر را تکان نداده بود اگر کسی از او می‌پرسید آیا آب زیر انگشتر رفته است یا نه آن موقع هم مانند بعد از نماز نمی‌دانست. بله گاه شک داشت که انگشتر را تکان داده است یا نه در این حال بحث متفاوت می‌شد ولی سخن در جایی است که می‌داند تکان نداده است.
وی در پاسخ به اشکالی احتمالی که در اینجا استصحاب شما قهقرایی است بیان کرد: استصحاب قهقرایی به سمت بالا می‌رود مثلاً امروز امر حقیقت در وجوب است و شک داریم که در زمان رسول خدا (ص) هم چنین بوده است یا نه. یقین امروز را به زمان گذشته حمل می‌کنیم و می گوییم در آن زمان هم امر حقیقت در وجوب بوده است. یا اینکه دابة الآن به اسب گفته می‌شود و در زمان رسول خدا (ص) شک داریم به چه چیزی گفته می‌شد ومانند آن. اما در مساله مذکور اینطور نیست چرا که در این مساله شک را بعد از نماز اخذ کرده و به قبل از نماز رفته و دوباره بر می‌گردیم و می گوییم: یقین به حدث داشتم و شک در رفع حدث دارم. شک هر چند بعد از نماز است و یقین قبل از نماز ولی در اینجا اندکی عقب رفته و باز بر می‌گردیم و حال آنکه در استصحاب قهقهری برگشتی در کار نیست.
این مرجع تقلید در تشریح فرع دوم از تنبیهات اول استصحاب تشریح کرد: «اذا احدث و تیقن بالحدث ثم شک فی رفع الحدث ثم غفل ثم صلی ثم شک فی رفع الحدث» در این فرع نظر بنده و محقق خراسانی هماهنگ است. تفاوت این فرع با قبلی در این است که در فرع قبلی، قبل از صلات شکی وجود وجود ندارد بلکه اول محدث شد و بعد غافل شد ولی در اینجا قبل از غفلت شک کرده است. در اینجا استصحاب جاری می‌شود زیرا اول یقین سابق که یقین به حدث است وجود دارد. شک در اینجا یا می‌تواند شک قبل از غفلت باشد که بعد از حدث موجود شد و بعد غفلت عارض او شده است. این غفلت در ذهن هست ولی فرد از آن غفلت کرده است. بر این اساس یقین و شک هر دو قبل از نماز می‌باشد. شک مزبور می‌تواند بعد از نماز باشد. به هر حال هر کدام که باشد موجب می‌شود که ارکان استصحاب کامل باشد.

وی ادامه داد: بنابراین می‌توان گفت که قاعده‌ی فراغ در این مساله به دو دلیل جاری نیست اول اینکه حالت شک با حالت عمل از نظر هشیاری یکی است و حال آنکه در قاعده‌ی فراغ همانطور که بیان شد، فرد باید در حالت عمل هشیار تر از حالت شک باشد. دلیل دوم این مساله این است که در قاعده فراغ شک باید بعد از نماز باشد در حالی که در این مساله شک قبل از نماز تحقق یافته است.

آیت‌الله سبحانی در تشریح فرع سوم در این مساله بیان کرد: فرع سوم در این تنبیه این است که «اذا تطهّر ثم شک فی الحدث ثم غفل ثم صلی ثم شک» تفاوت بین دو فرع اخیر در این است که در فرع قبلی فرد در ابتدا محدث بود ولی در اینجا در ابتدا متطهّر می‌باشد. در اینجا نیز استصحاب طهارت جاری می‌باشد زیرا ارکان آن که یقین و شک می‌باشد موجود است. این شک چه قبل از نماز باشد یا بعد از نماز فرقی ندارد زیرا شک بعد از نماز شک جدیدی نیست و همان شک قبل از نماز می‌باشد که از آن غفلت کرده است. نتیجه اینکه نماز چنین کسی صحیح می‌باشد. در اینجا نیز قاعده‌ی فراغ لغو است زیرا مفاد آن با استصحاب یکی می‌باشد. این بر خلاف دو فرع قبل است که مفاید قاعده‌ی فراغ با استصحاب متفاوت بود.