به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

حجت الاسلام هادی سروش، مدرس حوزه علمیه قم در یادداشتی که نسخه ای از آن را در اختیار انصاف نیوز قرار داده، با بررسی سیره حضرت سجاد(ع) تحت عنوان «برترین الگوی رفتاری در فضای بسته سیاسی»، نوشت:

حضرت امام سجاد (ع) در بدترین شرائط اجتماعی و سیاسی قرار داشت  تمایز شرائط دوران آن حضرت با دوران دیگر معصومین (ع) قابل دسترسی است.

فضای سنگین زمان امام سجاد (ع)

1-    حادثه کربلا:
وقوع جریان کربلا و شهادت مظلومانه امام حسین (ع) و یارانش و شدّت ظلمی که بر آنان روا شد فضای عادی جامعه را تبدیل به یک فضای سنگین کرد که غبار آن ظلم صفحه اجتماع آن روز را تیره و تاریک کرد. آن ظلم و خونریزی به حدّی ناجوانمردانه رقم خورد که بعدها خود عبدالملک بن مروان به حجاج که مسئولیت اداره مکه را به عهده داشت نوشت:
"من دیگر با خون بنی عبدالمطلب کاری نخواهم داشت.."

2ـ جو رعب و وحشت:
 شاخصه دیگری که در فضای بسته سیاسی آن روز نقش اساسی داشت وحشت و رعبی بود که بر دلهای عموم مسلمین حاکم شد و قدرت نفس کشیدن را از آنان ستود.
حادثه کربلا و به دنبال آن سرهای بریده بر سر نیزه و قرار دادن در معرض دید همگان در شهرهای مختلف عراق و شام و نیز حمله وحشیانه مسلم بن عقبه به مدینه و قتل عام و غارت و تجاوز به مسلمین، وحشت و رعب را در دل مردم به نهایت رساند.
بر این اساس جرأت ارتباط با امام سجاد (ع) از همگان خود بخود گرفته شد.
 
3ـ زندگی امام تحت کنترل شدید:
 در این فضای بسته سیاسی، مشکل دیگری وجود دارد آن اینکه همه زندگی امام سجاد (ع) زیر دید قوی مأموران امنیتی و جاسوسان حکومتی قرار داشت.
نمونه کوچک آن از این قرار است که امام سجاد (ع) کنیزی دارد که او را آزاد کرد و سپس با او ازدواج نمود ، این خبر به عبدالملک بن مروان در شام می رسد و او نامه عتاب آمیزی به حضرت ارسال نمود. (ن.ک: کافی 5/344 ـ بحار 46/105)

4ـ بیگانه مرکز خلافت از اهل بیت:
مرکزیت خلافت و ریاست بر جوامع اسلامی در شام قرار دارد و شام منطقه¬ای کاملاً بی گانه از اهل بیت (ع) بوده تا جائی که از معروف ترین آیات قرآن در راستای شخصیت ائمه (ع) بی اطلاعند و از شنیدن آیات نظیر «قل لا اسئلکم ...» و «آت ذی القربی ...» و «انما یرید الله لیذهب عنکم ...» که در منقبت اهل بیت (ع) است سخت متعجب می شوند و بعد از آگاهی دست به توبه بلند می کنند. (ن.ر:لهوف/74)

 چرا که معاویه از طرفی این مردم را در بی خبری محض نگه می داشت (ن.ک:نهج البلاغه خطبه/52) و از طرف دیگر جهالت آنان را روز به روز پر رنگ تر می کرد که داستان شتری که مال یک کوفی بود و یک شامی مدعی مالکیت آن شد و 50 نفر را آورد که شهادت دادند بر اینکه این شتر ناقه(شتر ماده) است و مال فرد شامی است در حالی که شتر اصلاً ناقه نبوده وجمل(شتر نر) بوده . این داستان به اعتراف خود معاویه اوج بی خردی بافت عمومی شام را نشان میدهد . (مروج الذهب 3/31)
این جهالت از مرکز حاکمیت اسلامی وقتی به اقصی نقاط سیطره حکومت اسلامی سرایت کند نتیجتاً سطح جامعه اسلامی یک جامعه سطحی نگر بی خرد و خرفه گرا خواهد بود که لایه های جهالت و خرافه را می توان در جای جای جوامع اسلامی دید.

5ـ اعلام علنی حاکمیت جامعه،بر جدائی از معنویت و مقدسات:
 شاخصه دیگری که در جامعه پیش روی امام سجاد (ع) قرار گرفته این است که حاکم آن با اینکه سوابقی در زهد و عبادت و تلاوت قرآن داشته امّا به مجرد اینکه به ریاست رسید قرآن به کناری نهاد و گفت :
«هذا فراق بینی و بینک و هذا آخر العهد بک»
(تاریخ الخلفاء سیوطی/217)
وقتی حاکم جامعه رسماً اظهار جدائی بین حاکمیت و منابع دینی را اعلام کند باید منتظر بود و دید که تک تک افراد آن اجتماع تا کجا به مغایرت با دین در رفتار خود شتابان حدکت خواهند کرد.
خصوصاً عبدالملک بن مروان بر برخی از احکام مهم دین در رابطه با حاکمیت و حکومت قلم بطلان کشید و فرمان داد به: «منع سخن گفتن در مقابل خلیفه و حاکم» و «و منع امر بمعروف» . (همان/218)

6ـ فساد و بد اخلاقی کارگزاران حاکمیت:
فضای جامعه زمان حضرت سجاد (ع) بقدری استبدادی و آلوده شده به انواع آلودگی های سیاسی –اقتصادی-اخلاقی که مسعودی مورخ قابل اعتمادهمگان می نویسد: «کان له اقدام علی الدماء» یعنی برنامه ی نهادینه شده عبدالملک بر خونریزی و هتک افراد بوده که این برنامه را با افرادی چون حجاج در عراق و مهلب در خراسان و هشام بن اسماعیل در مدینه اجرائی کرد.       (مروج الذهب 3/91).
در این موقعیت است که حضرت سجاد (ع) جامعه خود را به جامعه¬ای توصیف می کند که مورد حمله شیر و گرگ از یک سوی و روباه و سگ از سوی دیگر و نیز خوک از زاویه دیگر، قرار گرفته است. (خصال/339)

سه مشکل مهم دیگر :
غیر از این شش عامل مهم که فضای سیاسی جامعه را مسدود می کند، امام سجاد (ع) با سه مشکل مهم دیگر نیز روبرو است:
الف) یاران آن امام (ع) بسیار بسیار اندک هستند، امام صادق (ع) شرائط آن روز با این بیان ترسیم فرموده:
«ارتدد الناس بعد الحسین الا ثلاثة: ابو خالد الکابلی و یحیی بن ام الطویل و جبیر بن مطعم». (اختصاص/64)

و امام سجاد (ع) فرمود:
 «ما بملکه و المدینة عشرون رجالاً یحبنا» (بحار 46/143) که در تمام مکه و مدینه 20 نفر محب واقعی نسبت به اهل بیت دیده نمی شود!
 
ب) مشکل دیگر انحطاط شدید اخلاقی جامعه و مردمان زمان حضرت سجاد (ع) است. شرائط به گونه¬ای بوده که در مکه و مدینه به راحتی در ملاء عام غناء و شراب استفاده می شد و جلسات مختلط زنان و مردان در میان لهو و لعب برگزار می شد. و کثرت جمعیت در استقبال از آوازه خوانی بنام «جملیه» مشهور است. (ن.ک:حیاة زین العابدین 2/409 و 410)

ج) ناآگاهی مردم از احکام قطعی شریعت، بگونه¬ای که وقتی عمر بن عبدالعزیز به حج می رفت دید حاجیان در روز عید قربان از مناسبک حج بی اطلاعند. و نماز این مردمان هم به همین شکل دارای نقصان های جدی بوده که در تاریخ ضبط شده. (تاریخ الخلفاء سیوطی/224)

امام سجاد (ع) و رهبری تأثیرگذار
در این شرائط وا نفسا امام سجاد (ع) بهترین رهبری معنوی را ارائه کرد و زیباترین نتایج را ترسیم فرمود.

آنچه را که امام بعنوان یک سرمایه معنوی مطرح نمود و عواملی موثر در موفقیت اش بحساب می آید:
قداست باطنی خود امام
اولین عامل مؤثر در این رهبری معنوی و تأثیرگذار قداست باطنی و روح پاک خود امام سجاد (ع) است چون تردید ناپذیر است که تا رهبر معنوی جامعه در اوج پاکی و خلوص نباشد اجتماع بهره ای از حسن و زیبائی نخواهد داشت .
آزاد کردن غلامات خود در شب عید فطر و هزار رکعت نماز شبانه و تقسیم کل دارائی خود با مساکین و رفتن به حج با پای پیاده و ... نشانه هائی از روح پاک و قداست ضمیر حضرت زین العابدین(ع) است.
                        (ر.ک بحار الانوار جلد 46)
باز هم تکرار میکنیم ، مگر امکان دارد یک جامعه ای رهسپار معنویت و قداست شود ولی رهبران و متولیان آن خود در وادی معنویت و معرفت قدمی بر نداشته باشند؟!

ایجاد و تقویت «تنفّر» در برابر ظالم
اگر چه در سطور قبل خواندید فضا برای امام سجاد (ع) بسیار بسته بود امّا امام سجاد با بیان مصائب کربلا و پدر بزرگوارش اشارت گویائی به ظلم و ظالمین میداشت و با این حرکت معنوی -سیاسی بذر نفرت را در دلهای مردم کاشته و به مرور زمان آن راآبیاری می کرد ، و در این برنامه بسیار تأثیرگذار عمل می فرمود مثلاً در موقع آب نوشیدن گریه می کرد و در پاسخ به اینکه چرا گریه میکنید؟ می فرمود:
«کیف لا ابکی و قد منع ابی من الماء الذی کان مطلقاً للسباع و الوحوش» (بحار 46/108)
که سخن از شدت ظلمی به میان می آورد که حتی بر درندگان هم روا نیست.
در نقل دیگری امام سجاد (ع) به یکی رجال شناخته شده مصر که سؤال از حال امام (ع) نمود، فرمود:
 «روزگار ما بمانند بنی اسرائیل در برابر فرعون است که فرزندان ما را کشتند و زنان را آواره کردند و بزرگان ما را وادار کردند بر بالای منابر بر ما سب و نفرین کنند ... (سیرة الائمه/ 232)

ارشاد و هدایت عمومی و خصوصی
در سخت ترین شرائط امام سجاد (ع) از هدایت عمومی مسلمین غافل نبود و هر جمعه در میان هر جمعی از مسلمین در مسجد النبی که بود می فرمود:
«یا ایها الناس اتقوا الله و اعلموا انکم الیه راجعون فتجد کل نفس، عملت من خیر محضراً....» (تحف العقول/ 249)
"رساله حقوق" که از معجزات قولی و تالیف آن امام همام است خود یک دستورالعمل جامع اخلاقی، اجتماعی و عبادی و سیاسی است که درخصال و امالی شیخ صدوق و دیگر کتب شیعی آمده است.
غیر از این هدایت های عمومی امام سجاد (ع) از ارشادات خصوصی و فردی نسبت به برخی از افراد نیز کوتاهی ندارد.
گاهی به عالم معروف زمانه «زهری» نامه ارشادی و اخلاقی می نویسد. (ر.ک: تحف العقول/ 274)
و زمانی دیگر به برخی از شیعیان خاصه خود نامه می نگارد که:
«خدا ما و شما را از کید ظالمین حفظ فرماید ... ای مؤمنین طاغوتیان شما را فریب ندهند و دنیا زدگان شما را به سمت خود جلب نکنند ... امروز روزی است که فتنه ها پشت سر هم هجوم آورده و شما خود را اطاعت الهی و طاعت ازآنکه برترین است برای اطاعت کردن ، قرار دهید ...» (تحف العقول/252)


عرضه علوم و معارف و دیگر نیازهای فردی و اجتماعی در قالب «دعا»
«دعا» در عین حال که وسیله ارتباط با حق تعالی است امّا امام سجاد (ع) برای عرضه علوم و معارف و اجابت به نیازها و حاجت های جامعه ایراد فرموده است.
صحیفه سجادیه از مصادر مهم شیعه بعد قرآن و نهج البلاغه است که بسیاری از امور مهم مربوط به مباحث اعتقادی و اجتماعی و سیاسی و عبادی در آن ترسیم شده.
در دعای بیستم اشارات دقیقی به ظالمان در حق اهل بیت دارد و در دعای چهل و هفتم اشارات مهمی به مقامات معنوی و نیز اجتماعی امامان شیعه دارد و در دعای سوم حقائقی در مورد فرشتگان و در دعای بیستم زیباترین ارکان اخلاقی انسان و دعای بیست و هفتم در مورد رزمندگان و نیروهای نظامی و در دعای سی ام در مورد بدهکاران و قرض داران و ... تا دعای چهل و هفتم که در اوج عرفان و معرفت است.
قطعاً کلمه کلمه این ادعیه در تربیت نفوس و حفظ جامعه از آن انحطاط اخلاقی و تأثیرات ژرفی داشته است.


توجه جدّی به طبقه ضعیف جامعه
 
در هر جامعه ای هر قدر فضای سیاسی بسته شده باشد و قدرت تحرّک را زمامداران از هر مخالفی گرفته باشند امّا راه برای خدمت به مساکین و دردمندان و نیازمندان بسته نیست، و چه بسا خود این خدمات عامل برکات دیگری در عرصه های اجتماعی و سیاسی نیز بشود.
 امام سجاد (ع) با همه محدودیت های پیش روی لحظه¬ای از خدمات رسانی به نیازمندان غلفت نداشت، آن حضرت به نقل شیعه و سنی عائله یکصد فقیر مدینه را عهده دار بود (بحار 46/88 و طبقات کبری 5/222) و در حملات وحشیانه سپاه مسلم بن عقبه به مدینه  عده کثیری از زنان و کودکان سکنا داده بود و از آنان محافظت می کرد (بحار 46/88)

نتیجه گیری
مهم آن است که آنحضرت در سنگین ترین فضای اجتماعی – سیاسی، با یک روش بسیار قوی موفقیت های بزرگی را رقم زد که مورد توجه همگان قرار گرفته است که گوشه ای از آن عبارت است از:
ناکارآمد نمودن سیاست های اموی ومروانی، تربیت بهترین نفوس در مسیر قرب الهی ، آماده سازی کادر قوی انسانی برای رشدوتعالی درمسیر  علم و معرفت ، از همه مهمتر تمهید زمینه های مورد نیاز برای تأسیس حوزة علمیه ای که بعدها  توسط امام باقر و امام صادق  برپا گشت میباشد. اینها همه نتیجه توفیقات بی بدیل روش و سیره موفق حضرت سجاد (ع) است.

 همانطوری که حضرت علی (ع) الگوئی مناسب بر حکومتداری عدالت خواهانه است و حضرت حسین (ع) الگوئی برتر برای قیام و نهضت بر علیه ظالمان و طاغوتیان، حضرت سجاد (ع) الگویی بسیار عالی است برای زمانی که جامعه در یک فضای سیاسی انسدادی قرار می گیرد.