به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

مدیر حوزه علمیه قم با پذیرش نقص ها و کاستی ها در حوزه علمیه قم و با پذیرش دغدغه های مراجع نسبت به روند علمی طلاب می گوید: دغدغه مراجع تقلید مربوط به فضایی است که در حوزه ایجاد شده و ماموریت های مختلفی که یک طلبه پیدا می کند. تکثّر جمعیت و نبود زیرساخت ها از دیگر مواردیست که مراجع تاکید می کنند باید به گونه ای برنامه ریزی شود که آسیب علمی به حوزه نزند.

حجت الاسلام والمسلمین فرخ فال، مدیر حوزه علمیه قم در گفت وگو با شفقنا بر ضرورت اصلاح و تقویت زیرساخت های حوزه و کافی نبودن آن برای خیل مشتاقان تحصیل علوم دینی تاکید و بیان می کند: در عین آنکه نصایح مراجع را که بیشتر تربیت علمی طلاب است باید به جان بخریم اما حوزه علمیه قم نسبت به گذشته وضعیت خوبی دارد و تنها در زمینه زیرساخت ها باید کوشش وافری کرد.

او در ارتباط با انتقادات مراجع تقلید همچون حضرات آیات سبحانی و شبیری زنجانی در زمینه حاضر نشدن پای درس استاد و نیز کافی نبودن معلومات آنها می گوید: دغدغه حضرات آیات شبیری زنجانی یا سبحانی این است در فضایی که امروز در حوزه ما ایجاد شده است، طلبه ماموریت های مختلف پیدا می کند و لذا باید به گونه ای برنامه ریزی شود که این خروج ها و ماموریت ها و تکثّر جمعیت و نبود زیرساخت ها، آسیب علمی به حوزه نزند.

مدیر حوزه علمیه قم یادآوری می کند: ظرفیت زیرساخت های حوزه علمیه قم تامین کننده 35 هزار نفر طلبه است در حالی که جمعیت طلاب امروز ما 85 هزار نفر است.

گفت و گوی شفقنا با حجت الاسلام والمسلمین فرخ فال را بخوانید:

*همانگونه که مستحضرید یکی از وظایف حوزه های علمیه، تربیت طلّاب برای امر تبلیغ دین است. با توجه به شرایط امروز جهان اسلام، باید طلّابی تربیت شوند که توانایی مناظره با افکار مخالف را داشته باشند. حوزه علمیه قم تا چه اندازه در این عرصه توانسته موفق عمل کند؟

فرخ فال: حوزه علمیه قم به عنوان مادر حوزه های علمیه تشیّع در جمهوری اسلامی ایران همواره منشا هدایت، تبلیغ، ارشاد جامعه و حمایت کامل از اسلام ناب در طول تاریخ خود بوده است. از زمان مرحوم آیت الله حائری یزدی تا زمان مرحوم آیت الله بروجردی و بعد از آن حوزه های علمیه وظیفه خود را انجام داده اند. به هرحال این حوزه، شخصیت های بزرگی چون امام خمینی(ره) را در خود جای داد و مشاهده می کنیم امروز امام خمینی(ره) در صحنه های بین الملل به عنوان احیاگر معارف اسلام و تشیّع شناخته شده است.

در مورد فعالیّت حوزه علمیه و ارتباط آن با خارج از کشور، از قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، مراجع احساس مسوولیت می کردند و در ارتباط با کرسی های نظریه پردازی در کشورهای غیراسلامی، ماموریت هایی را به شخصیت های مختلف می دادند. لذا شما می بینید آلمان که کشوری غیر اسلامی است اما همین که مرحوم آیت الله بروجردی احساس می کنند باید شخصیت جامعی را اعزام کنند، مرحوم آیت الله بهشتی را اعزام می کنند و ایشان با صلابت وارد کار می شود و تا امروز برکات آن مرحوم را مشاهده می کنیم.

در تعامل با محافل علمی از زمان های گذشته و به ویژه زمان مرحوم آیت الله بروجردی ملاحظه می کنید ایشان ارتباط با صلابت و پرنشاط با الازهر مصر برقرار می کنند به گونه ای که بزرگان الازهر اعلام می کنند که شیعه می تواند کرسی های نظریه پردازی در الازهر داشته باشد و اقدامات دیگری که بزرگان ما در گذشته داشتند که در محافل تبلیغاتی مانند مسجدالحرام شخصیت هایی را می فرستادند تا این ارتباطات برقرار شود لذا حوزه علمیه قم به عنوان مادر حوزه های علمیه شیعی هم ماموریت داخلی خود را انجام داده و هم ماموریت های علمی و تبلیغی خارج از کشور را.

قبل از انقلاب اسلامی مشاهده می کنید شخصیت های برجسته ای که در کنگره های علمی از سوی قم اعزام می شدند، به خوبی ماموریت های خود را انجام می دادند به صورتی که وقتی بزرگان این کشورها وارد ایران می شدند مستقیم به قم آمده و با شخصیت هایی چون امام خمینی و علامه طباطبایی دیدار و گفت وگو می کردند.

امروز هم این جریان اتفاق افتاده و در جریان است. ما به کرّات از الازهر مصر خواستیم که این ارتباط علمی بین حوزه علمیه قم و علما و اساتید الازهر برقرار شود. از جانب ما هیچ مانعی نبوده است و اساتید الازهر به راحتی دعوت می شوند. در ماه های اخیر شاهد بودیم که یکی از اساتید برجسته الازهر مصر به دعوت ما به قم آمد و دیدارهای خوبی داشت. ما متعاقبا این موضوع را به مصر اعلام کردیم و هرموقع آنها اعلام کنند برجستگان علمی ما این آمادگی را دارند.

در سالهای اخیر از سوی معاونت بین الملل حوزه های علمیه، بخش مهمی از اساتید ما در سفرهای علمی به واتیکان و کشورهای اسلامی رفتند بنابراین این حوزه ظرفیتی را دارد که بر اساس آن آمادگی خود را برای تعامل با حوزه های علمیه تشیع و تسنّن اعلام کند.

*آیا نمونه و مشابه بزرگانی که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه علمیه بودند امروز هم در حوزه علمیه قم دیده می شوند؟

فرخ فال: طبیعی است حوزه ای که در محاصره طاغوت زمان بود نتوانسته از نظر زیرساخت های لازم، خود را برای کار جهانی بعد از پیروزی انقلاب آماده کند و لذا وقتی انقلاب پیروز شد از شخصیت های حوزه در مناصب مختلف استفاده شد اما حوزه علمیه قم هم آرام ننشست.

در انقلاب اسلامی و پس از آن، آمار طلاب و فضلای حوزه علمیه قم 14 هزار نفر بود در حالی که آمار طلاب و فضلای حوزه علمیه قم امروز قریب 85 هزار نفر است که حدود 10 تا 15 هزار نفر از اینها در حال ماموریت هستند اما این عظمت و برکت به لحاظ نیازها به این گستردگی تبدیل شده و باید زیرساخت های حوزه به گونه ای تعبیه شود که بتواند همه نیازهای جهان اسلام را پاسخگو باشد.

* شما فرمودید تعداد طلاب قبل از پیروزی انقلاب اسلامی 14 هزار نفر بوده و امروز این تعداد 5 برابر شده است. آن حوزه 14 هزار نفری اشخاصی چون مطهری، بهشتی، باهنر، علامه طباطبایی و امام خمینی را تحویل داد. وقتی این نسبت افزایش پیدا می کند قاعدتا این چهره ها و الگوها هم باید افزایش یابد اما امروز آنچه که دیده می شود چهره های هم عصر و هم درس امام خمینی و شهید مطهری است که متعلق به حوزه زمان آیت الله العظمی بروجردی است، حوزه علمیه امروز چه اقدامی انجام داده و چه کسانی را به جامعه معرفی کرده است؟

فرخ فال: زمانی که انقلاب اسلامی به پیروزی رسید اگر به جمعیت اساتید و نشریات حوزه نگاه کنید، می بینید یک نشریه مکتب اسلام بود اما امروز ببینید چه تعداد نشریه در حوزه است. انقلاب اسلامی که پیروز شد جمع اساتید سطوح عالی ما انگشت شمار بودند؛ یادم نمی رود که کفایه مرحوم آخوند خراسانی را چهار یا پنج نفر تدریس می کردند اما امروز جمع اساتید سطوح عالی ما هزار نفر است یعنی اگر همه اساتید سطوح عالی زمان پیروزی انقلاب را مشاهده می کردید گمان نمی کنم به 120 نفر می رسید اما امروز در ابعاد گسترده به عدد 1000 رسیده است. یک کفایه مرحوم آخوند خراسانی که 4 یا 5 نفر استاد برجسته همچون مرحوم آیات فاضل لنکرانی و ستوده تدریس می کردند امروز تقریبا حدود 300 نفر تدریس می کنند.

چهره های درخشانی که امروز به آنها اشاره می کنید به درخشش امروز در آن زمان نبودند. وقتی مرحوم آیت الله بروجردی، شهید بهشتی را به آلمان اعزام می کند شهید بهشتی امروز نبود بلکه به عنوان یک فرد فاضل و عالم برجسته اعزام می شود.

امروز در حوزه علمیه قم آنچه متیقّن است حدود 2600 نفر استاد برجسته علمی داریم در حالی که در آن روز، حوزه علمیه ما در مباحث علوم نقلی و عقلی خلاصه می شد و از دروس تخصّصی و علوم تخصّصی هیچ خبری نبود اما امروز در حوزه علمیه قم حداقل بیش از 20 مرکز و موسسه آموزش عالی و تخصّصی در ابعاد مختلف داریم.

قبل از پیروزی انقلاب وقتی در ماه محرّم حرکتی برای تبلیغ می خواست انجام شود حدود 1000 مبلغ از حوزه علمیه قم اعزام می شد اما امروز فقط یک رقم تبلیغ از سوی دفتر تبلیغات اسلامی 8000 نفر است. در بحث هجرت قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به صورت محدود افرادی از سوی مراجع تقلید به قصبات و روستاها در ایام تبلیغی مهاجرت می کردند البته یک شخصیت های علمی را هم در برخی شهرها اعزام می کردند اما امروز حدود 3000 نفر توسط معاونت تبلیغ مرکز مدیریت حوزه علمیه در طرح هجرت اعزام می شوند.

آنچه مهم است اینکه اطلاع رسانی باید به طور کامل و جامع انجام شود والّا بحمدلله در حوزه علمیه وضعیت نشریات و پژوهش ها با گذشته تفاوت کرده است؛ جشنواره های علامه حلّی را می بینیم که ظرفیت بسیار بالایی است.

گرچه ماموریت های حوزوی خارج از کشور به عهده جامعه المصطفی گذاشته شد و انصافا این نهاد حوزوی که زاییده انقلاب است بسیار خوب کار کرده است اما حوزه علمیه قم هم به نوبه خود به محافل علمی اعلام کرده که بیش از گذشته توانایی ارتباط و تعامل علمی را دارد کما اینکه با حوزه علمیه نجف ارتباطات بسیار خوبی داریم و از نظر عِدّه و عَدّه برای پیگیری مباحث علمی در جهان اسلام در حوزه علمیه قم هیچ مشکلی نداریم.

* شما قائل هستید که حوزه علمیه قم توانسته خلأ بزرگانی چون امام خمینی و علامه طباطبایی و... را پر کند؟

فرخ فال: بله، یعنی شما ملاحظه کنید اگر آنروز در حوزه علمیه قم به عدد انگشتان تفسیر گفته می شد امروز در حال حاضر در سال جاری 300 نفر از اساتید سطوح عالی تفسیر می گویند و این برکات علّامه طباطبایی است یعنی اینگونه نیست که علامه طباطبایی اگر رفت، شاگردانش کار نکردند. امروز به عنوان شاگرد برجسته علامه طباطبایی، آیت الله جوادی آملی نقش اساسی در پرورش شاگردان تفسیر دارد. این 300 نفر استاد تفسیر، دست پرورده آیت الله جوادی آملی و علامه طباطبایی هستند و مطمئن باشید اگر دیروز آیت الله فاضل و آیت الله ستوده دو استاد برجسته کفایه بودند امروز 300 نفر استاد کفایه داریم و من هرگز فراموش نمی کنم که در درس آیت الله ستوده 300 نفر شرکت می کردند. مطمئن باشید ما از نظر مایه های علمی هیچ مشکلی در حوزه علمیه قم نداریم.

* امروز به عنوان عصر ارتباطات و فضای مجازی شناخته می شود و وسایل ارتباط جمعی در قالب های مختلف به شدت افزایش پیدا کرده و شبکه های اجتماعی مانند فیسبوک به شدت فعال شدند و برای جامعه امروز ما به نوعی سرگرمی بدل شده اند. با توجه به اینکه طلّاب را نمی توان از این جامعه استثنا کرد و در حقیقت جزوی از جامعه جوان محسوب می شوند و از سویی حضور و عضویت در این شبکه ها را از روی کنجکاوی دوست دارند، شما حضور طلاب در این عرصه را یک فرصت تلّقی می کنید یا تهدید؟

فرخ فال: اصل تکنولوژی در عصر ارتباطات از نظر ماهیتی بدون مباحث و عوارض و نکاتی که دارد، پیشرفت تلقی می شود و کسی نمی تواند بگوید که تکنولوژی روز به دلیل استفاده نادرست، بد است.

واتس آپ، تانگو، وایبر و امثالهم امکاناتی هستند که به راحتی می توانید با اقصی نقاط دنیا با مردم ارتباط برقرار کنید لذا حوزه علمیه اصل و ماهیت این تکنولوژی را قابل استفاده می داند. اگر حواشی آن و مشکلاتی که در این فضاهای مجازی ایجاد می شود، نبود حوزه از این تکنولوژی ها خیلی راحت استفاده می کرد اما متاسفانه در عصری قرار گرفتیم که دشمنان انسانیت و بشریت از این فضاها و امکانات درجهات اهداف شوم خود استفاده می کنند.

امروز شما در فضاهای مجازی می بینید که در کشورهای اروپایی یا کشورهای ایجادکننده فضاها، محدودیت هایی را برای بهره برداری از این فضاها ایجاد کردند. الآن در کشورهای اروپایی یک شهروند به ازای هر کانال و شبکه ای که در خانه اش می خواهد دریافت کند باید به نظام و حکومت پول پرداخت کند. در برخی کشورها برای دریافت 6 شبکه یا کانال تلویزیونی و رادیویی نزدیک دو میلیون در سال باید پرداخت کنید. چگونه شده این فضاها و امکانات آنجا با محدودیت مواجه است اما وقتی وارد کشورهای اسلامی می شود اینگونه رها و باز است؟ جز این است که می خواهند از این امکانات بهره برداری های سوء فرهنگی و جاسوسی کنند؟ امروز وقتی واتس آپ را روی گوشی خود نصب می کنید اولین تاییدی که از شما می خواهد این است که اجازه دهید هرموقع خواستم، اطلاعاتتان را بردارم و اگر تایید نکنید، واتس آپ در دستگاه همراه شما راه اندازی نمی شود.

آیا واقعا رایتل در کشورهای اروپایی با اهداف شومی که برخی افراد ناسالم ممکن است در کشورهای اسلامی آن را دنبال کنند، پیگیری می شود یا به عنوان یک وسیله کار موثر و مفید؟

لذا تا هنگامی که ملت و جوانان را واکسینه و توجیه نکنیم و فرهنگ استفاده از فضای مجازی را تشریح و طلاب را توجیه نکنیم طبعا سمّ کشنده و زهر مسموم کننده خواهد بود.

اما راجع به استفاده از این فضاها در حوزه، ما در ساختار تشکیلاتی مدیریت از امکانات روز IT استفاده کردیم و تمام مکاتبات ما در داخل حوزه مکانیزه شده و از طریق اتوماسیون اداری انجام می شود.

طلّاب پژوهشگر ما هم از فضاهای مجازی کمال استفاده را می کنند لکن موضع گیری های صحیح مراجع تقلید در ارتباط با فضاهایی که مانند رایتل نگران کننده است بر اثر عدم توجیه فرهنگ استفاده از این مباحث در کشور است. اگر نظام و دولت اسلامی و متولیان فرهنگی بتوانند جوانان ما را واکسینه کنند، از ماهیت ارزشمند فضاهای مجازی به طور صحیح می توانند استفاده کنند.

* در گذشته شاهد علاقه مندی وافر مردم به روحانیت بودیم و گفتار و رفتار آنها به زندگی مردم جهت می داد. برخی می گویند این علاقه مندی سیر نزولی پیدا کرده است. نظر شما در این مورد چیست؟

فرخ فال: قبل از پیروزی انقلاب علیرغم فعالیت و کوشش دشمنان تشیّع برای انزوای روحانیت، این قشر به عنوان پرچمدار تشیّع بین مردم مطرح بود. در آن زمان افرادی بودند که مخالف روحانیت بودند اما اکثریت مردم دین شناس در کشور ایران علاقمند به روحانیت بودند و بر همین اساس ندای رهبر انقلاب را لبّیک گفتند. از سوی دیگر هیچ مسوولیتی را روحانیت در قبال کشورداری نداشت و طبعا آنچه که ضعف در کشور مشاهده می شد پای حساب حکومت گذاشته می شد و روحانیت به عنوان یک ناجی و هادی مطرح بود.

انقلاب که پیروز شد بنا شد روحانیت در کنار نظام و پشتیبان نظام و از ارکان نظام باشد. بهرحال یک روحانی ولی فقیه شد و بخشی از قضات روحانیون شدند. در فصلیهای مختلف رییس جمهور این کشور فردی روحانی شد یعنی روحانی فردی شد که لا و نعم در مباحث اجرایی کشور می دهد لذا طبیعی است که در آن زمان مباحث و مشکلات اداری و اجرایی مردم به روحانیت نمی رسید اما امروز وقتی مردم مشاهده می کنند رییس جمهور مملکت فردی روحانی است، هرمشکلی در هر اداره ای هست منتسب به او می کنند و این یک واقعیت است.

با وجود اینکه الآن هم اکثریت مردم به لحاظ عرق مذهبی و دین مداری علاقه مند به مراجع و روحانیت هستند اما عزیزانی که مسوولیت اجرایی و اداری در کشور دارند، به عنوان یک روحانی نتیجه کارشان این خواهد شد یعنی قبلا وقتی کسی با مشکل اداری مواجه می شد می گفتند دولت مشکل اداری دارد امروز پای حوزه و روحانیت هم حساب می کنند و می گویند که روحانیت و حوزه در نظام دخیل است.

البته امام خمینی(ره) نمی خواست این اتفاق بیفتد و در اوایل تقریبا بسیاری از امور را دست غیر روحانی دادند اما وقتی دیدند کسانی که بتوانند این مملکت را بدون سرسپردگی به استکبار و با استقلال اداره کنند، محدود هستند، مجبور شدند برخی مناصب را به عهده روحانیت بگذارند و از آنها در جایگاه های حساس مدیریت کشور دعوت کنند.

به هر صورت آنچه ما حوزویان باید دقت کنیم اینکه مردم دینمدار علاقه مند به روحانیت هستند و ما در کسوت روحانیت در مدیریت ها و تشکیلات اجرایی مواظبت کنیم که این جایگاه لطمه نبیند و آنچه که به مردم باید گفت اینکه به هر صورت در هر دوره ای و در هر دولت و نظام قطعا کاستی هایی وجود دارد که برخی اقتضای شرایط بین المللی و اقلیمی کشورهاست و برخی هم باید مدیران اجرایی کشور با برنامه ریزی دقیق به گونه ای عمل کنند که فرهنگ و نظر و نگرش مردم نسبت به دین و روحانیت دچار خدشه نشود.

* یکی از مطالب مطرح شده در دروس مراجع تقلید انتقاد از سطح علمی طلّاب است، آیا امکانات لازم برای ارتقای سطح علمی طلّاب وجود ندارد یا اینکه مساله سستی طلاب در فراگیری دروس است؟

فرخ فال: در ارتباط با مطالب مطرح شده خدمت مراجع عظام رسیدم و توضیح دادم که اینگونه نیست. محضر حضرت آیت الله سبحانی در دو جلسه، کارهای وسیعی که مدیریت حوزه برای سامان دادن و سامان یافتن حوزه انجام داده را عرض کردم و شرح آنچه در جهت علوم پایه حوزویان است را خدمت یکی دیگر از مراجع مکتوب و تقدیم کردم.

در مورد سخن آیت الله سبحانی که فرمودند «طلّاب در خیابان ها هستند» باید عرض کنم که ظرفیت مدرسه های ما محدود است. امروز تنها در سطح 2 و 3 حدود 13 هزار طلبه حضور مستمر در کلاس ها دارند یعنی فقط در دروس رسائل، مکاسب و کفایه. مدرسه خان و آیت الله گلپایگانی هم همینطور است.

طرحی با عنوان ساماندهی دروس سطوح عالی مصوب شده که با تایید مراجع تقلید و شورا اجرا می شود. در این طرح در تمام دروس، سیستم حضور و غیاب اجرا می شود. امروز 300 درس تفسیر گفته می شود که سیستم حضور و غیاب در همه آنها انجام می شود البته تمام دروس سطوح عالی حضور و غیاب اجرا می شود. البته دروس رجال و کلام هم باید حضور و غیاب انجام شود اما متاسفانه مدرس نداریم.

زیرساخت های حوزه علمیه قم 85 هزار طلبه را نمی تواند پشتیبانی کند، این زیرساخت ها و مدرسه ها نهایتا بتواند 25 هزار نفر طلبه را تامین کند.

درس های خارج ما محفل های درسی 500 تا 900 نفره داریم لذا این مساله که طلاب بی سواد هستند را بنده قویا به عنوان مدیر حوزه علمیه قم قویّا تکذیب می کنم. اینکه مراجع نکته ای را می فرمایند، دغدغه هایی دارند که وقتی خدمت مراجع هم عرض می کنیم متوجه همی شوند که همینطور است.

حوزه علمیه قم در سابق اینگونه بود که کسی که به قم می آمد ممحضّ می شد برای فقه و اصول. ده روز محرم و یکماه رمضان می رفت و بر می گشت. دغدغه حضرت آیت الله شبیری یا حضرت آیت الله سبحانی این است که فضایی که امروز در حوزه ما ایجاد شده است، طلبه ماموریت های مختلف پیدا می کند.

حوزه های ما باید عقیدتی_ سیاسی ها، تشکیلات قضا و کلاس های عقیدتی در همه مقاطع آموزشی و تبلیغ و طرح هجرت را هم باید اداره کنند. اینها نگران کننده است. مراجع می فرمایند باید به گونه ای برنامه ریزی شود که این خروج ها و ماموریت ها و تکثّر جمعیت و نبود زیرساخت ها، آسیب علمی به حوزه نزند و این دغدغه درست است.

ما به عنوان مدیران اجرایی حوزه باید فکری کنیم که حوزه 85 هزار نفر است و باید زیرساخت آموزش 85 هزار نفر را داشته باشد اما اینگونه نیست و این مشکل جدی ماست.

*زیرساخت کنونی حوزه علمیه قم چندهزارنفر است؟

فرخ فال: اگر همه کلاس هایمان را اجباری کنیم شاید حدود  35 هزار نفر را بتوانیم در کلاس جا دهیم. واقعا ظرفیت کلاس های ما بیش از این نیست. این است که در این بخش ها دچار چالش هستیم. در همه دوره ها و نظام های حتی قبل از انقلاب، دولت ها و حکومت ها اقدام به مدرسه سازی می کردند الآن ببینید دوران صفویه چقدر مدارس صدر در کل کشور ساخته شد.

* آیا الآن حوزه نمی تواند مدارس خود را گسترش دهد؟

فرخ فال: باید فکری کرده و زیرساخت اقتصادی و مالی پیدا کنند. در سال نزدیک 30 هزار نفر ثبت نام می کنند و ما حدود 15 هزار نفر پذیرش می کنیم. در سال جاری توانستیم 1250 نفر در قم پذیرش کنیم. باید زیرساخت ها درست شود و این زیرساخت ها باید متناسب با جمعیت اصلاح شود و ما هم تلاش می کنیم اما کلیت کار باید گفت نشریات علمی ما بیش از جمعیت ما افزایش یافته و اساتید ما بیش از افزایش آمار حوزه، افزایش یافته است. مبلغین ما نسبت به جمعیت ما خیلی بیش از قبل از انقلاب است.

دغدغه مراجع، دغدغه های درسی است. الآن برخی مراجع، مراکز و موسسات آموزش عالی دارند که یکی از این مراکز، موسسه آموزش عالی امام باقر وابسته به آیت الله شبیری زنجانی است که مجتهدپروری می کند. الآن کسانی در این مرکز تحصیل می کنند که مجتهد متجزّی و قریب الاجتهاد هستند.

همه مراکز تخصصی و فقهی ما در سطح عالی، متربیّان بسیار خوبی دارند. باید نصایح مراجع را به جان بخریم و در زیرساخت ها بیشتر کار کنیم. همه این افزایش ها نسبت به نیاز جهان اسلام اندک است و باید زیرساخت های خود را تقویت کنیم اما نسبت به گذشته وضعیت خوبی داریم و بهتر هم خواهد شد.