به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

حضرت آیت‌الله العظمی جعفر سبحانی در ادامه سلسله جلسات درس خارج اصول خود با موضوع «قاعده لاضرر و لاضرار» روز شنبه، 26 مهر ماه، بیان کرد: به تنبیه نهم از تنبیهات قاعده لاضرر رسیدیم. این تنبیه در مورد این مسئله بود که «فیما إذا استلزم تصرف المالک تضرر الجار» کسی در ملک خود تصرف می‌کند و این تصرفش باعث ضرر به همسایه می‌شود. در این صورت چه باید کرد و قاعده لاضرر چگونه خواهد بود؟

وی ادامه داد: اگر کسی سئوال کند که فرق این تنبیه با تنبیه قبلی چیست چون در تنبیه قبلی هم دو ضرر وجود داشت و دفع ضرر از یکی موجب ضرر به دیگری می‌شد. در پاسخ می‌گوییم تفاوت این دو تنبیه بسیار روشن است چرا که در تنبیه هفتم یک ضرر است و آن این است که دیوار کسی در حال افتادن است و او می‌خواهد دفع ضرر کند و این دفع ضرر را با تکیه‌گاهی بر دیوار همسایه برای خود رفع می‌کند به این صورت با قرار دادن دیوار همسایه به عنوان تکیه‌گاهی برای دیوار خودش ضرری به همسایه وارد کرده است که هنوز محقق نشده است اما در تنبیه هشتم هر دو ضرر موجود بودند و وجود خارجی پیدا کرده بودند اما در این تنبیه ضرری هنوز وجود خارجی پیدا نکرده‌است بلکه در آینده قرار است ایجاد شود. بنابراین تفاوت این تنبیه و تنبیهات هفتم و هشتم این است که در آن‌ها ضرر موجود است در اولی یک ضرر و در دومی دو ضرر اما در تنبیه نهم هنوز ضرری محقق نشده است.

آیت‌الله سبحانی اظهار کرد: تنبیه نهم در حقیقت شامل جایی می‌شود که کسی در بازار عطاران دکان دباغی درست می‌کند این دباغی او با پوست‌های گندیده باعث انتشار بوی بدی در این بازار می‌شود که این کار موجب ضرر به دیگران می‌شود فلذا مراجعین و کسانی که برای عطریات رفت و آمد می‌کنند به جای اینکه بوی عطر را استشمام کنند بوی بدی ناشی از این پوست‌ها را بطور ناخواسته استشمام می‌کنند. در اینجا صاحب دباغی با تصرف در مال خود موجب ضرر به همسایه‌های عطر فروش خود شده است. یا اینکه کسی در خانه خودش آتش پر حجمی را برای آهنگری روشن می‌کند به گونه‌ای که حرارت و دودش خانه‌همسایه را هم فرار می‌گیرد و باعث می‌شود که آنان اذیت بشوند.

وی افزود: عجیب است که مرحوم شهید اول در دروس به جواز این کار فتوا داده‌اند آن هم به استناد به قاعده‌ای که من آن را نیافتم استناد ایشان این است که «لا حریم فی الاملاک». شیخ انصاری برای این مسئله سه صورت درست کرده است که لا اقل از شدت فتوای مرحوم شهید اول بکاهد. صورت اولی که ایشان بیان کرده‌اند این است که نحوه استفاده صاحب ملک هیچ غرض عقلایی نداشته و صرفاً برای ایجاد مزاحمت و زحمت برای همسایگان است صورت دوم استفاده صاحب ملک برای کسب منفعت بیشتر برای خودش نحوه‌ای از تصرف در ملک خود را اختیار می‌کند که باعث ضرر رساندن به دیگران می‌شود. صورت سوم نیز برای رفع ضرری از خودش است که باعث ضرر زدن به دیگری و همسایه‌ها شده است.

این مرجع تقلید بیان کرد: به نظر می‌رسد دو صورت دیگر باید به صورت‌های این مسئله اضافه کرد صورت چهارم این است که استفاده مالک از ملک خود و یا تصرف در ملک خود برای دفع ضرر خودش باشد در حالی که موجب حرج برای همسایه‌ها می‌شود و صورت پنجم این است که استفاده مالک از ملکش باعث ایجاد حرج هم برای خودش و هم برای همسایه‌ها شود. تمام این صور را باید جداگانه بحث کرد و احکام خاص آن‌ها را تحلیل و بررسی کرد.

وی ادامه داد: در صورت اول که نظر مالک خیرخواهی نیست و هدفی چیزی جز اذیت کردن همسایه‌ها ندارد در حقیقت صورت همان مسئله سمره است یعنی جایی که سمره می‌خواست برای تصرف در درخت خود که در خانه آن انصاری بود برود اما حاضر نبود از صاحب‌خانه اجازه بگیرد. در این صورت قطعاً جایز نیست. بنابراین حرام است هر فردی با تصرف در ملک خود و انجام کاری باعث آزار و اذیت دیگر همسایگان شود در صورتی که این کار او هیچ نفعی برای او ندارد.

آیت‌الله سبحانی تصریح کرد: اما در صورت دوم یعنی زمانی که فردی می‌خواهد با نحوی از تصرف در ملک خودش منفعت ببرد اما این منفعت او باعث ضرر زدن به دیگر همسایه‌ها می‌شود این مسئله زمانی متصور است که مثلاً فردی بخواهد خانه خودش را مسافرخانه کند به نحوی که این کار او باعث ضرر رسیدن به دیگر همسایه‌ها و آزار و اذیت آن‌ها شود. به نظر ما در این صورت نیز جایز نیست چرا که اولاً متقضی که تسلط مردم بر اموالشان است «الناس مسلطون علی اموالهم» موجود نیست چرا که این قاعده شرعی نیست بلکه عقلی و عرفی است لذا محدودیت آن را نیز عقل و عرف تعیین می‌کنند و به نظر می‌رسد عقل و عرف این تسلط را قبول نمی‌کنند و آن را امضا نمی‌کند. ثانیاً مانع نیز برای این نوع استفاده وجود دارد و آن نیز وجود قاعده لا ضرر است. اما شیخ انصاری این نوع تصرف را جایز می‌داند اولاً به خاطر اینکه این حق شرعی مالک است و با عدم اجازه او به این تصرف سلب حقوق شرعی او از حقش است نکته دوم ایشان این است که لازم نیست مالک جُور همسایه را بکشد یعنی به خودش ضرر بزند به خاطر اینکه همسایه ضرر نبیند.

وی اضافه کرد: اما این دو مطلب از شیخ بعید است چرا که ایشان در فقه و اصول نابغه بوده است. در دلیل اول ایشان باید گفت که جناب شیخ اول حق را ثابت کن بعد سخن از سلب حقوق کن. در اینجا مسئله این است که عرف و عقل باید اندازه و حدود حق و حقوق را تبیین کنند و در مسئله مورد نظر قطعاً چنین حقی برای مالک نخواهد بود. همانطور که بیان شد «الناس مسلطون علی اموالهم» قاعده شرعی نیست بلکه عرفی و عقلی است و شرع آن را امضا کرده است لذا حدود آن نیز باید در عرف و در بین عقلاء مشخص شود. در نکته دوم شیخ انصاری نیز باید گفت موردی که بیان شده است ربطی به مسئله مذکور ندارد چرا که در آن مسئله ضرر موجود است یعنی ضرری هست که دارد به همسایه می‌رسد و من مالک نیازی نیست این ضرر را متوجه خودم کنم تا به همسایه ضرر نرسد. در حقیقت در مساله مورد نظر ضرر از طرف مالک ایجاد شده است و هیچ ضرری موجود نیست و مالک قرار است با کاری که با ملک خود قرار است انجام دهد موجب ضرر به همسایه‌ها شود.

این مرجع تقلید در تشریح صورت سوم مسئله گفت: صورت سوم این بود که امر دائر است بین اینکه یا همسایه ضرر ببیند و یا اینکه همسایه‌‌ها متحمل ضرر بشود. این صورت خودش دو صورت دارد؛ صورت اول زمانی است که تصرف صاحب زمین در زمینش موجب تصرف در ملک همسایه یا دیگری می‌شود. مثلاً اگر صاحب زمین بخواهد در زمینش تصرف کند تصرف او در زمینش موجب تصرف در ملک همسایه است یعنی اگر صاحب زمین بخواهد برای ساخت زمین خود چاله برادی و گود برداری کند خانه همسایه چون از استحکام خوبی برخوردار نیست شکاف و ترک برمی‌دارد، یعنی هر نوع چاله برادری و گود برداری ملازم با تصرف درخانه همسایه است. در اینجا قواعد عامه و لا ضرر در هر دو طرف یکسان است و مرجحی وجود ندارد؛ یعنی مالک زمین می‌گوید من می‌خواهم در زمین تصرف کنم و مالک خانه کناری می‌گوید من نمی‌گذارم در مالم تصرف کنی و هر دو طرف، هم در صورت انجام یا عدم انجام گود برداری متضرر می‌شوند در صورت عدم گود برداری مالک زمین و در صورت گود برداری همسایه متضرر خواهد شد در اینجا حکم این صورت این است که (از باب جمع بین الحقیقن) صاحب زمین حق دارد که در زمینش تصرف نماید ولی بشرط اینکه ضرری که از ناحیه تصرف در زمینش بر خانه همسایه وارد می‌شود جبران کند.